<<< Προηγούμενη σελίδα

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Αντώνιος Σαλμανίδης

Η ιατρική, από την αρχή της σχετίζονταν με τη μαγεία και τη θρησκεία και οι ασθένειες αποδίδονταν σε κακοποιά στοιχεία και φαινόμενα. Αυτό οδήγησε στο να ταυτιστεί ο γιατρός και ο ιερέας σε ένα πρόσωπο. Η ιατρική μεταβιβάζονταν από γενιά σε γενιά με λαϊκά γιατροσόφια, που με τον απόκρυφο τρόπο που εφαρμόζονταν, δημιουργούσε πίστη και μυστηριώδη φαντασία με την ανεξήγητη δύναμη της μαγείας στον άρρωστο. Η πίστη και η θρησκεία, χωρίς να γίνεται αντιληπτό συνήθως βοηθούσε στη βελτίωση της υγείας.

Ο Όμηρος, ο Ορφεύς, ο Ησίοδος και ο Φερεκύδης προδρομικά αναφέρθησαν στην Ιατρική και στην βραδεία εξέλιξη της κατά την χρονική περίοδο από το 1300π. χ. έως το 600π. χ. Κάποια εξέλιξη υπήρξε στον 6ο και 5οπ. χ. αιώνα αρχικά από τους Ίωνες σοφούς και φιλοσόφους και αργότερα από τους αττικούς ανθρωποκεντρικούς, στους οποίους εισχώρησε ο λογοκεντρικός στοχασμός. Επηρεασθείς από τον στοχασμό αυτόν ο Ιπποκράτης και διαθέτοντας απαράμιλλη μεγαλοφυία και παρατηρητικότητα έθεσε έκτοτε τα ασάλευτα και ακλόνητα θεμέλια της Ιατρικής Επιστήμης. Στα κείμενα του "Corpus Hippocraticus" ο Ιπποκράτης εφαρμόζει την σημερινή κλινική μεθοδολογία, δηλαδή την επισκόπηση, ψηλάφηση, επίκρουση και ακρόαση προκειμένου να θέσει την σωστή διάγνωση. Η παρατηρητικότητα του ήταν τόσο μεγάλη, ώστε περιέγραψε τα συμπτώματα του φλέγμονα, που είναι η διόγκωση η ερυθρότητα, η αύξηση της θερμότητας και ο πόνος. Επί πλέον εφήρμοζε και συνιστούσε και χειρουργικές επεμβάσεις εκεί όπου χρειάζονταν, όπως π. χ. προέβαινε σε διάνοιξη και παροχέτευση στα αποστήματα από φλέγμονα, στα εμπυήματα του ήπατος και του θώρακα, στα περιεδρικά αποστήματα και στα συρίγγια. Επίσης περιέγραψε το φέρον το όνομα του "Ιπποκράτειο Προσωπείο" σε σηπτική κατάσταση με συμπτωματολογία εντόνου ρίγους, ταχυσφυγμία, ταχύπνοια, υποκίτρινο δέρμα, ολιγουρία και κωματώδη κατάσταση.
Ο Ιπποκράτης συνέδεε την νόσο πάντοτε με τα αίτια που την προκαλούσε, απορρίπτοντας τις δεισιδαιμονίες και τα μάγια. Σε αντίθεση ο Ησίοδος απέδιδε τις ασθένειες και τους πόλεμους σε αμαρτήματα. Έως τον 19ο αιώνα η ιατρική μορφή του Ιπποκράτη επικρατούσε σε όλον τον κόσμο, που συνέχιζε συνήθως τα θεραπευτικά του σχήματα με τον τρόπο, με τον οποίον εκείνος τα εφήρμοζε στους ασθενείς με επιτυχία. Ο Ιπποκράτης διέκρινε 4 κράσεις, που κάθε μία είχε σχέση με την επικράτηση ενός από τους 4 χυμούς του ανθρωπίνου σώματος, αναπτύσσοντας την θεωρία "περί των χυμών". Η ελληνική αυτή λέξη "χυμός" αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τους Λατίνους ως "humor", από τους Γάλλους ως "humeur"(ψυχική διάθεση) και από τους Άγγλους με την λέξη "χιούμορ". Παρότι αρκετά έχουν αλλάξει από τότε, ωστόσο τα βασικά παραμένουν ακλόνητα και το ενδιαφέρον για τις απόψεις του Ιπποκράτη και των άλλων Ελλήνων παραμένει αμείωτο. Ο Ιπποκράτης (5ος αιώνα π. χ. ) είναι αυτός που εισάγει τον λόγον στην Ιατρική και ιδρύει και θέτει σε λειτουργία τα γνωστά σε όλους μας Ασκληπιεία της Κω, της Επιδαύρου, της Περγάμου και άλλα, όπου εισρέουν ασθενείς για να θεραπευτούν και να εξαγνιστούν στην ψυχή, στο σώμα και στο πνεύμα, με λουτρά, γυμναστική, εντριβές, ψυχαγωγία, θεατρικές παραστάσεις, βότανα ως φάρμακα και νηστεία. Η αμοιβή δε των ιατρών αποκαλούνταν "Ίατρα".

Έτσι ο Πυθαγόρας συμβούλευε: "Δεν πρέπει να παραμελείς τη σωματική σου υγεία. Οφείλεις να κάνεις με μέτρο χρήση ποτού, φαγητού και γυμναστικής. Να συνηθίσεις ώστε η όλη σου δίαιτα να είναι καθαρή και όχι πολυτελής. Μέτρο εννοώ αυτό που δεν θα στεναχωρήσει". Ο Πλούταρχος στα "Ηθικά" αναγράφει: "Καθώς η γαλήνη εξασφαλίζει στις αλκυόνες ασφαλή και ωραία εγκυμοσύνη και τοκετό, το ίδιο και η υγεία στις κάθε είδους ευχαριστήσεις". Άλλα ο Ιπποκράτης, πέραν του ότι υπήρξε ο πατέρας της Ιατρικής, ήταν και άριστος φιλόσοφος και δήλωνε ότι 'Ή ιατρική είναι αδελφή της φιλοσοφίας". Άλλωστε φιλόσοφοι ήσαν και οι περισσότεροι γιατροί της εποχής εκείνης και αποκαλούσαν την Ιατρική "ελεύθερη τέχνη", "τέχνη ειρήνης" και "θεοπρεπή επιστήμη". Για την φιλοσοφική του αυτήν ιδιότητα και την Ιπποκρατική σκέψη ομιλούν με σεβασμό οι μεγάλοι φιλόσοφοι Αριστοτέλης και Πλάτων. Αυτό άλλωστε επιβεβαιώνουν και τα πολλά Ιπποκρατικά αποφθέγματα, όπως π. χ. τα κάτωθι:
«Μάγοι τε και καθάρται και αγύρται και αμαζόνες οκόσοι δη προσποιέονται τι ειδέναι».
«Χρη δε ειδέναι άνθρωπος τι εστί και δι' ας αιτίας γίνεται. . . ».
«Τα μεν εόντα αεί οράται τε και γιγνώσκεται, τα δε μη εόντα ούτε οράται ούτε γιγνώσκεται».
«Ιητρική τεχνέων μεν πασέων επιφανέστατη».
«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά, ο δε καιρός οξύς, η δε πείρα σφαλερή, η δε κρίσις χαλεπή».
«Εγώ μεν γαρ ιητρικής ες τέλος ουκ αφίγμαι καίπερ ήδη γηραλέως εστώς».
Με τα αποφθέγματα αυτά ο Ιπποκράτης αναγνωρίζει την απεραντοσύνη της Ιατρικής και της στενής της σχέσης με την φιλοσοφία με την οποία δηλώνει την πίστη του περί στενής συγγένειας. Οι πολλές και ποικίλες συμβουλές του Ιπποκράτη στην εξέλιξη της Ιατρικής και της φιλοσοφίας περιλαμβάνονται βασικά στο θαυμάσιο μεγάλο γραπτό έργο της Σχολής του, το "Corpus Hippocraticus". Αυτές δικαιολογούν τον ισχυρισμό του Ε. D. Phillips ότι "η παγκόσμια Ελληνική συμβολή δεν περιορίζεται μόνον στα Μαθηματικά αλλά επεκτείνεται και στην Ιατρική".
Διδάσκαλος του Ιπποκράτη υπήρξε ο Ηρόδικος, του οποίου όμως έγινε σπουδαιότερος, καθότι διατύπωσε και το γνωστό σε όλους μας "ωφελέειν ή μη βλάπτειν", που στηρίζεται στην συντηρητική πολυφαρμακία του, δηλαδή στην μη ανάμιξη και χορήγηση πολλών φαρμάκων συγχρόνως και επί πλέον να αφήνομε και την φύση να αναπτύσσει την θεραπεία της στον άρρωστο με την ανάπτυξη και μηχανισμών "ανοσίας". Συνεπώς ο Ιπποκράτης τόνιζε, με ορθό τρόπο, τον θεραπευτικό συλλογισμό του, που είναι η βλαπτική επίδραση της πολυφαρμακίας, γεγονός, που επιβεβαιώνεται και σήμερα. Επί πλέον ο Ιπποκράτης ανέφερε πριν από χιλιάδες χρόνια τη μεγάλη θεραπευτική επίδραση της φύσεως αναγράφοντας: " Νούσων φύσιης ιητρόν". Συγχρόνως ανεγνώρισε την μεγάλη σημασία της δίαιτας, τόσον δια την πρόληψη ασθενειών και την καλή υγείαν, όσον και για την θεραπείαν του ασθενούς. Σήμερα, μετά από 2000 και πλέον χρόνια, επιβεβαιώνεται με μεγάλη ακρίβεια η επισήμανση αυτή του Ιπποκράτη, δηλαδή σχετικά με την επίδραση της δίαιτας στην υγεία και είναι πλέον γνωστή σε όλον τον κόσμο η μεγίστη σημασία της στον άνθρωπο. Πέραν αυτών ο Ιπποκράτης είναι ο πρώτος γιατρός που αναγνώρισε την σημασία του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη ασθενειών συνδυάζοντας την ιατρική με την μετεωρολογία. Έτσι δημιούργησε την περιβαλλοντική και κοινωνικοπολιτική Ιατρική με επίδραση των ηθών και εθίμων στην υγεία, όπως αναφέρει στο έργο του:" Περί ανέμων, υδάτων, τόπων".

Οι διάδοχοι όμως του Ιπποκράτη απομακρύνθηκαν από τις Ιπποκρατικές υποθήκες, ήσαν κυρίως θεωρητικοί, προσκολλήθηκαν δογματικά στις ιδέες του Ιπποκράτη και ίδρυσαν τη "Σχολή των Δογματικών". Δεν ασχολήθηκαν με την έρευνα και έτσι δεν βοήθησαν την πρόοδο της Ιατρικής. Ο Ερασίστρατος π. χ. απέρριπτε ακόμη και τη "περί χυμών" θεωρία του Ιπποκράτους. Οι Μεγαρικοί και ο Πύρων ίδρυσαν στην συνέχεια την "Εμπειρική σχολή" στην Ιατρική. Αυτοί πρέσβευαν ότι η γνώση δεν είναι δυνατή και συνεπώς τίποτε το ασφαλές δεν υπάρχει, λόγω της αβεβαιότητας των αισθήσεων και των παρατηρήσεων. Αυτοί παραδέχονταν στην ιατρική μόνον την "πείρα".
Η μεγάλη μορφή όμως του Γαληνού αποκατέστησε την Ιατρική στην σωστή Ιπποκρατική της βάση στηρίζοντας την Ιατρική τόσον στην παρατήρηση, όσο και στην έρευνα με πειράματα. Οι αυθεντίες του Γαληνού και Αριστοτέλη, με τις παρατηρήσεις τους αποτελούσαν το αλάθητο για περισσότερο από χίλια χρόνια, δηλαδή μέχρι τον 17ον αιώνα. Οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί ασχολήθηκαν και με τον καρκίνο. Η εξέταση των αρχαίων κειμένων εμφανίζει ενώπιον μας πολλές γνωστές νόσους, που περιγράφονται κατά τρόπον εντυπωσιακό και δεν διαφέρουν από τη σημερινή νοσολογία. Ανευρίσκονται ανάλογα εδάφια με αναφορά σε γνώσεις περί καρκίνου. Ο Ιπποκράτης αναφέρει: "Ο-κόσιοι κρυπτοί καρκίνοι γίνονται, μη θεραπεύειν βέλτιον. Θεραπεύομενοι γαρ απόλλυνται ταχέως, μη θεραπεύομενοι δε, πολύν χρόνον διατελέουσιν". Επίσης αναφέρεται στις εξελκώσεις γενικά, τους όγκους, που εξελκώνονται και συνιστά την προσοχή του γιατρού στην κράση του ασθενούς, στην ηλικία του, την μορφή εξέλκωσης και την εντόπιση του στο σώμα. Παρατήρησε δηλαδή ο Ιπποκράτης ότι μερικές περιπτώσεις χρόνιων εξελκώσεων είναι καρκίνοι ή μπορεί να καταλήξουν σε καρκίνο. Έτσι στο "Περί Γυναικείων, το Πρώτον" περιγράφει την δυνατότητα μιας χρόνιας εξελκώσεως του τραχήλου της μήτρας να εξαλλαγή σε καρκίνο ως εξής: "ει δε μη εμελεδάνθη, μηδέ η κάθαρσις ερράγη αυτόματη, το έλκος μέζον εποίησεν αν, και εκινδύνευσεν, ει μη εμελεδάνθη, καρκινωθήναι τα έλκεα". Επίσης παρατήρησε ότι σε χρόνια παρέκκλιση της μήτρας προκαλείται επίσχεση των εμμήνων, που οδηγεί σε διόγκωση των μαστών και σε μικρούς σκληρούς όγκους διαφόρου μεγέθους, που εξαλλάσσονται σε καρκινωματώσεις. Οι θηλές ξηραίνονται, ο μαζικός αδένας σκληραίνει (σκίρρος καρκίνος) και η ασθενής χάνει συνεχώς βάρος.
Στο ίδιο έργο, "περί Γυναικείων το δεύτερον" ο Ιπποκράτης αναφέρει για τον καρκίνο της μήτρας: "159. Γυναικί οκόταν αί υστέραι σκληραί γίνωνται και εις τα αιδοία εξίωσι, και οι βουβώνες σκληροί γίνωνται, και καύμα εν τοίσιν αιδοίησιν ενή καρκινούσθαι φιλέει πάντα". Στο "Επιδημιών το Ε'" ο πατέρας της Ιατρικής περιγράφει περίπτωση καρκίνο του μαστού ως εξής: "101. Γυναικί, εν Αβδήροισι, καρκίνωμα εγένετο περί το στήθος, και δια της θηλής έρρεεν ιχώρ ύφαιμος. Επιληφθείσης δε της ρύσιος έθανεν". Ο Γαληνός από την Πέργαμο (2ος αιώνας μ. Χ. ) είναι επίσης μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας, που ακολουθεί την Ιπποκρατική Ιατρική και προβαίνει σε ριζική εξαίρεση του όγκου. Ο Σωρανός ο Εφέσιος, σύγχρονος του Γαληνού και του Αυτοκράτωρος Τραϊανού, είναι ο ιδρυτής της Γυναικολογίας (Ν. Λούρος 1973). Στο "Περί Γυναικείων" το πρώτο βιβλίο γράφει: "Περί σκίρου και σκληρωμάτων εν υστέρα" και είναι ο πρώτος, που εισήγαγε την υστερεκτομία στη Γυναικολογία. Άλλος σπουδαίος γιατρός είναι ο Αρεταίος από την Καππαδοκία (2ον αιώνα μ. Χ. ), που έγραψε το βιβλίο "Περί αιτιών και σημείων χρονιών παθών", όπου γράφει: "XI. Περί υστερικών. Τήσι γυναιξί ύστερη αγαθή μεν ες κάθαρσιν και τόκον, ξυμφορή δε νούσων μυρίων τε και κακών. . . γίγνεται έλκεα και εν ύστερη. . . " Ο Αέτιος ο Αμιδηνός (5ος αιώνας μ. Χ. ), γιατρός του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού στο βιβλίο του "Περί Γυναικείων παθών" αναφέρεται σε πολύποδες και άλλους όγκους της μήτρας. Ο τελευταίος όμως κλασσικός Έλληνας γιατρός που περιέγραψε με γλαφυρότητα και επιστημονικότητα τον καρκίνο είναι ο Παύλος Αιγινήτης του Ζ' αιώνα μ. Χ.
Η βελτιωμένη ιατρική του Βυζαντίου μεταβιβάζεται στη Δύση μετά από πολλούς αιώνες. Έτσι ο Ανδρέας Vesalius (1514-1564μ. χ. ) έγραψε 7 βιβλία στην Πάδοβα για την Ανατομία του Ανθρώπου. Ο Αγγλος William Harvey, αργότερα τον 17ο αιώνα, περιέγραψε την κυκλοφορία του αίματος στον Ανθρωπο, δηλαδή στο κλειστό σύστημα με καρδιά στη θέση της αντλίας και με αγγεία (αρτηρίες και φλέβες). Έτσι εξηγήθηκε και η αρτηριακή πίεση και οι σφύξεις που κυμαίνονται από 60-80 ανά λεπτό. Τον 18ο αιώνα (1733) ο κληρικός Στέφανος Hales μέτρησε την πίεση σε άλογο. Τον 19ο αιώνα ο Lavoisier, ο Ρasteur και ο Vesalius ανακάλυψαν τα μικρόβια, την ασηψία-αντισηψία, τα εμβόλια, τα ένζυμα και την βιολογική χημεία. Ο 20ος αιώνας παρουσίασε την επανάσταση στην πρόοδο της ιατρικής με την χρήση των αντιβιοτικών, τη μοριακή βιολογία, την αποκάλυψη του γοναδιώματος του DΝΑ, την εξωσωματική γονιμοποίηση, την κλωνοποίηση, τις τεράστιες προόδους στην τεχνολογία κ. α. , που βοήθησαν στην εύκολη διάγνωση και στις μεγάλες εγχειρήσεις με τη βοήθεια των απεικονιστικών μεθόδων κ. α. Έτσι η ιατρική με βάσει το βυζαντινό Νοσοκομείο ακολουθεί τις νέες αλματώδεις προόδους στη Δύση.

Παρά τις προόδους τελευταία στις απεικονιστικές μεθόδους (υπέρηχοι, αξονική - μαγνητική τομογραφία), στην επεμβατική, στην χρήση αυτόματων αναλυτών, τη δημιουργία μονάδων εντατικής παρακολουθήσεως ασθενών, στα τμήματα προώρων νεογνών, εξοπλισμένων αιθουσών τοκετών κ. α. , δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πρόοδος στην τεχνολογία δεν μπορεί να αντικαταστήσει τον γιατρό στην διάγνωση και θεραπεία. Αυτό διότι κάθε ασθενής αποτελεί και ξεχωριστή περίπτωση με ιδιαιτερότητα, που απαιτεί και ιδιαίτερη ψυχική επαφή και θαλπωρή από τον γιατρό του.

Σημασία όμως μεγάλη στη θεραπεία παίζει και η προσωπικότητα των γιατρών. Επ' αυτού ο σπουδαίος Γάλλος γιατρός Louis Port αναγράφει: "Κάθε ιατρική πράξη δεν είναι και δεν πρέπει να είναι παρά η ελεύθερη συνάντηση μιας εμπιστοσύνης με μία συνείδηση". Με την πάροδο του χρόνου αναπτύσσεται περισσότερο η επιστημονική έρευνα με εργαστηριακό πειραματισμό προς επίλυση ιατρικών προβλημάτων. Εδώ ενίοτε όταν πρόκειται να γίνει εφαρμογή πάνω στον ασθενή η ιατρική απαιτεί συνείδηση και γενναιότητα. Έτσι πολλοί γιατροί δεν δίστασαν να χρησιμοποιήσουν ακόμη και τον εαυτό τους ως πειραματόζωο με το να δοκιμάσουν μία νέα μέθοδο πάνω στον εαυτό τους. Ο Γάλλος γιατρός Φορσεμάν, για παράδειγμα, πριν επιχειρήσει στον ασθενή τον πρώτον καθετηριασμό της καρδιάς, τον εφήρμοσε με αυτοθυσία πειραματικά στον εαυτόν του.

Με την πρόοδο όμως της Ιατρικής και επειδή δεν είναι δυνατόν τόση γνώση να χωρέσει σε ένα μόνον εγκέφαλο και όλα να γίνονται μόνον με τα δύο χέρια, άρχισε η εξειδίκευση των γιατρών. Σύμφωνα με τους Άγγλους "ειδικός" σημαίνει "κάποιος που γνωρίζει ολοένα περισσότερα για τα λιγότερα". Έτσι όμως αρχίζει ο κατακερματισμός της Ιατρικής, που δεν παύει παρά την αύξηση των απαιτουμένων γνώσεων να είναι ενιαία. Γι' αυτό τέλος, λόγω της εξειδίκευσης αυτής σήμερα χρειάζεται να υπάρχει η συνεργασία πολλών γιατρών διαφόρων ειδικοτήτων σε μια ομάδα, ώστε με απόλυτη σύμπνοια και αγάπη να ενεργήσουν για το καλό του ασθενούς. Τελειώνω με αυτό που είπε ο Νίτσε: "'Ό,τι και εάν ανακαλύψουμε εμείς μετά από λίγο πληροφορούμεθα ότι το είχε ανακαλύψει ο μικρός αυτός λαός των Ελλήνων πολλούς αιώνες προτύτερα" και ο Γκαίτε πρόσθεσε: "η Ελλάς είναι η καρδιά και ο νους της οικουμένης". Ωστόσο η Αρχαία Ελλάς δεν πρέπει να αποτελεί το πρόσχημα για τα δικά μας λάθη, αλλά να αποτελεί εφαλτήριο για αγώνες και νέες σελίδες δόξας αντάξιες των προγόνων μας.

Βιβλιογραφία
Aetios of Amidat The Gynaecology and Obstetrics of the Vth Centure,A. D. ,tr. James V. Ricci,Philadelphia, Blakiston, 1950.
Διαμαντοπούλου Π. Ραζή Ν. Ιατρική και Τεχνολογία. Περιοδικό Ιατροτεχνική Στέγη. Έτος 21°, αρ. 82. 1989, σελ. 39-40. Eκδ. Ιω Λαμπίρη, Αθήνα
Eldestein,E. J. and L. Asclepius, a Collection and Interpretation of the Testimonies, Baltimore, Johns Hopkins Press, 1946. 2 vols.
Galdston,Iago. Progress in Medicine, New York, Knopf, 1940. -Marti- Ibaaanez, Felix: Centuar: Assays on the History of Medical Ideas, New York, MD Publications, 1958.
Gossen, H. : The Legacy of Greece and Medical Thought in Ancient Rome. Ciba Symposium, vol. 1, No 2, May 1939.
Guthrie, W. K. C. :The Greek Philosophers from Thales to Aristotle, New York. Philosophical Library, 1950.
Heidel, William A. : Hippocratic Medicine, Its Spirit and Method, New York, Columbia University Press, 1941.
Jones, William H. S. :Hippocrates, London, Heinemann, 1923-31. vols.
Λούρος Ν. Η Προσωπικότητα του Γιατρού. Περιοδικό Ιατρολογοτεχνική Στέγη. Έτος 19ο, αρ. 73. Ανοιξη 1987,σελ. 9-18. Εκδ. Ιώ Λαμπίρη. Αθήνα
Lund, Fred Β. : Greek Μedicine, Νew York, Ηoeber, 1936.
Κing, L. S. : Τhe Medical World of the 18th century, Chicago, Chicago University Press 1958.
Μερίκας Γ. Σχέση Παγκόσμιας και Ελληνικής Προϊπποκρατικής Ιατρικής προς την Ιπποκρατική. Περιοδικό Ιατρολογοτεχνική Στέγη. Έτος 24°, αρ. 93. Ανοιξη 1992,σελ. 39-40. Εκδ. Ιώ Λαμπίρη. Αθήνα.
Ρόζου Β. Γνώσεις Περί Καρκίνου των Αρχαίων Ελλήνων Ιατρών. Περιοδικό Ιατρολογοτεχνική Στέγη. Έτος 21°, αρ. 24. Χειμώνας 1989-90, σελ. 31-32. Εκδ. Ιώ Λαμπίρη. Αθήνα.
Πουρναρόπουλος Γ. Κ. "Η Μαιευτική Καρέκλα του Ιπποκράτη"
Σαλμανίδης Σ. Αντ. Από τον Δεκάλογο του Ιπποκράτη περί Υγείας στο Σύγχρονο Ιπποκράτη τον Γ. Παπανικολάου. Ιατρικό Βήμα. Τεύχος 73. Αεκ. -Ιαν. 2000.
Sigerist, Hebnry E. : A History of Medicine, New York, Oxford University Press, 1961, v. 2. Κ. Ιστορική Παρουσίαση των Χειρουργικών Λοιμώξεων-Ιπποκρατική Περιοδικό Ιατρολογοτεχνική Στέγη. Έτος 24ο, αρ. 95. Φθινόπορος 1992,σελ, 9-13. Εκδ. Ιώ Λαμπίρη. Αθήνα.
Whipple, Allen O : Role of the Nestorians as a Connecting Link Between Greek and Arabic Medicine. Bulletin of the New York Academy of Medicine, 12:446, 1936.

ΗΟΜΕPAGE