<<< Προηγούμενη σελίδα

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ

Η ΜΑΣΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΩΔΗ ΙΑΤΡΙΚΗ
Μια ερευνητική προσέγγιση περί της υγείας
και της παθολογίας των μαστών, ως συμβολή
στην Ιστορία της Παραδοσιακής Χειρουργικής
της Μαιευτικής και της Γυναικολογίας

MEΡΟΣ B΄

Χρίστος Θ. Οικονομόπουλος, Αλεξάνδρα Χρ. Οικονομοπούλου

ΣΤ. Παρωνύμια δηλωτικά των διάφορων Δυσμορφιών των Μαστών της γυναίκας
Στη γυναίκα της εφηβείας και της ωριμότητας οι συγγενείς ανωμαλίες των μαστών με τις ποικιλίες τους, δημιουργούσαν και εξακολουθούν να δημιουργούν πολλά ψυχολογικά προβλήματα, ώστε να επηρεάζουν την ομαλή λειτουργία της προσωπικότητας της. Σήμερα τόσο η νέα όσο και η ώριμη γυναίκα μπορούν να απαλλαγούν από τα συναφή προβλήματα που κλονίζουν την ψυχική της υγεία, χάρις στην πρόοδο της Επανορθωτικής Χειρουργικής. Τα παλιά όμως χρόνια η Στηθογιάτρισσα, εις μάτην προσπαθούσε με τα διάφορα "μηλοκρατίδια" να συγκαλύψει τις φυσικές ατέλειες των μαστών. Απόδειξη αυτού ήταν τα πολλά σκωπτικά παρωνύμια (παρατσούκλια) με τα οποία ο λαός εστιγμάτιζε την γυναίκα που έφερε την δυσπλασία. Παραθέτουμε μερικά παρωνύμια για τις δυσπλασίες και τις ανωμαλίες των μαστών είτε αυτές ήταν συγγενείς είτε επίκτητες:
- "Μουρζάκα" ή "Μουζάκα" ή "Μαζάκα" ή "Μαζού": Η γυναίκα που έχει πολύ μεγάλους και χαλαρούς μαστούς σαν καρβέλια κριθαρένιου ψωμιού. (Εικ.41)
- "Μαζαία" ή "Βαζαία" ή "Βυζαία" ή "Βεκιού": Η γυναίκα που έχει πολύ μεγάλους μαστούς αλλά πολύ φτωχούς σε γάλα.
- "Ντανταλοβύζα": Η γυναίκα με τους μεγάλους και προπετείς μαστούς.
- "Μπασκαλοβύζα": Η γυναίκα με μικρούς μαστούς συνήθως χωρίς γάλα ή πολύ λίγο γάλα.
- "Βύζα": Η Γυναίκα με μεγάλους ασύμμετρους και ακαλαίσθητους μαστούς. (Εικ.42)
- "Αβυζού" ή "Κληρωτή" ή "Μαρμάρα" ή "Σανίδα" ή "Ξερακιανή" ή "Άβια" ή "Φαντάρος" ή "Κόντρα πλακέ" ή "Ξεροβυζού" ή "Σιομαδόπλακα" κ.λπ.: Η γυναίκα με ατροφικούς ή υποπλαστικούς μαστούς.
- "Βυζάρκα": Η γυναίκα με μεγάλους πλαδαρούς μαστούς. Παροιμιώδης φράσις "Της Βυζάρκας τα βυζιά στη ράχη πεταμένα", γιατί πολλές φορές η Βυζάρκα που μετέφερε στην πλάτη το μωρό της, του έριχνε πίσω το μεγάλο βυζί της κι αυτό θήλαζε άνετα!
- "Σακκουλοβύζα": το ίδιο ως η Βυζάρκα.
- "Κανταροβυζού" ή "Βυζούκλα" ή "Βυζαναρού" ή "Βύζαρος" ή "Βύζος" ή "Βυζαρού": Συνώνυμα παρωνύμια ως η Βυζάρκα (Εικ.40-41)
- "Τουρλοβύζα": Η γυναίκα με μεγάλους προπετείς σφριγηλούς μαστούς με πολύ γάλα. Οι Τουρλοβύζες ήσαν περιζήτητες "Βυζάστρες" ή "Παραμάνες" ή "Ψυχομάνες". Όταν η Τουρλοβύζα είχε και προπετείς γλουτούς εθεωρείτο πολύ γόνιμη. Παροιμιώδης φράσις "Η Τουρλοβύζα είναι και Τουρλόκωλη".
- "Φλασκοβύζα": Γυναίκα με μεγάλα στρογγυλά βυζιά σαν τα φλασκιά.
- "Τρανοβύζα": Η γυναίκα που έχει γιγαντομαστία. (Εικ.42)
- "Στρογγυλομάσταρη": Το ίδιο όπως η "Φλασκοβύζα".
- "Τυφλοβύζα": Η γυναίκα με εισολκή των θηλών των μαστών εκ γενετής.
- "Μαραγκιόστηθη": Η γυναίκα με ζαρωμένους μικρούς μαστούς ή "Παληοβυζού" ή Γριαμαραγιασμένη".
- "Μονοβύζα": Η γυναίκα με ένα μαστό. Εθεωρούντο πολύ κακές, μοχθηρές και τυραννικές. Στην Ήπειρο, κάποια αρχόντισα Μονοβύζα άφησε εποχή επί Δεσποτάτου της Ηπείρου για την κακία της.
- "Κλινταβυζού": Η γυναίκα με πολύ σουβλερούς μαστούς.
- "Ψαχνομαστάρα": Η γυναίκα με πολύ μεγάλους μαστούς χωρίς να βγάζουν γάλα (αγαλακτία).
- "Μακροβύζα" ή "Πλαδαρή γελάδα": Η γυναίκα με γιγαντομαστία ή μακρυμαστία.
- "Κυδωνοβύζα" ή "Αχλαδοβύζα": Η γυναίκα με μεγάλους και πολύ χαλαρούς μαστούς.
- "Χοντροβύζα": Με κοντόχοντρους μαστούς που έχουν λίγο γάλα.
- "Σφουγγαροβύζα": Η γυναίκα με μεγάλους μαστούς χωρίς γάλα ή πολύ λίγο γάλα.
- "Λιανοβύζα" ή "Αχαμνοβύζα" ή "Βυζίτσια": Η γυναίκα με πολύ μικρούς μαστούς που δεν έχει μεγάλη πιθανότητα παντρειάς. Οι προξενήτρες απέφευγαν να κάνουν προξενιά σε "Λιανοβύζες" γιατί τις θεωρούσαν υποψήφιες στείρες και τις λέγαν "Μαρμαρόστηθες" ως πλάκα μάρμαρου (ψυχρές) και "άβιες" χωρίς καμία εγγύηση για τεκνοποίηση (Μαστός = Ζωή = Βίος = Γονιμότητα = ιερό σύμβολο) κατά τη λαϊκή αντίληψη.
- "Βυζού": Η γυναίκα με γιγαντομαστία.

Η μεγάλη υπερτροφία των μαστών δημιουργούσε πολλές σκωπτικές παροιμιώδεις φράσεις:
"Την ακαμάτρα τη Βυζού "Βυζού που είναι κι αυτή σαν
και τα βυζιά την εβαρούν" Φλασκοβούζα είναι ελόγου της"
"Αυτές είναι Βυζούδες τεμπέλες κι απρόκοπες"
- "Πολυβυζού": Η γυναίκα με υπεράριθμους μαστούς. (Εικ.40)
Για την ιστορία αναφέρουμε ότι το παρωνύμιο της "Πολυβυζούς" έφεραν:
α) Η Ιουλία, η μητέρα του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Σεβήρου με το "Παρατσούκλι", "Mammea" γιατί είχε υπεράριθμους μαστούς,
β) Η Anne Boleyn, η άτυχη σύζυγος του Ερρίκου του VIII της Αγγλίας είχε τρεις πλήρεις μαστούς και εξαδακτυλία σε αμφότερα τα άνω και κάτω άκρα αλλά το πατρωνύμιο της αφορούσε τους μαστούς, ως πλέον σκωπτικό και τη λέγαν "Τρυβυζού",
γ) Μια φίλη του Rubens που την αποθανάτισε σε πίνακα που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου είχε το παρωνύμιο "Τεσσαροβύζα" γιατί είχε τέσσερις μαστούς,
δ) Μια γυναίκα που την Πολυμαστία της περιέγραψε ο Γιατρός Neugebauer το 1886 έζησε με το παρωνύμιο "Γουρουνοβύζα" ως έχουσα 10 μαστούς.
- "Τρυβυζάς": Η πολυμαστία απαντά σπανιότερα στους άνδρες από τη πολυθηλία που είναι συχνότερη στους άρρενες. Το επίθετο "Τρυβυζάς" από παρωνύμιο μετέπεσε σε γνωστό οικογενειακό επώνυμο.

Ζ. Το "Μαμάκωμα του Βυζιού" ή τα "Αποκτυπημένα Βυζιά". Ήτοι: Οι Κακώσεις των Μαστών
Οι κακώσεις των μαστών αφορούσαν το δέρμα ή ολόκληρο το μαστό από τραύματα, ατυχήματα εργατικά, κακοποίηση της γυναίκας όπως ήταν τα φριχτά βασανιστήρια των Τούρκων, των Αγαρινών Πειρατών, των Ληστών και τις κακώσεις από άστοργους και βάρβαρους συζύγους (κακοποίηση).
Το συχνότερο ήταν το "Μαμάκωμα" δηλ. το αιμάτωμα του μαστού και οι εγχυμώσεις συχνά σε αγρότισσες από τα σχοινιά της ζαλίκας ή του νεροβάρελου. Τα αιματώματα απορροφούνταν βραδέως ή διαπυούνταν και έπαιρναν την μορφή αποστήματος ή γίνονταν χρόνιες αιμορραγικές κύστεις.
Τραύματα στους μαστούς της μάνας είχαμε όταν σε θάνατο βρέφους που θηλαζόταν, η μάνα στις σπαραξυκάρδιες στιγμές του αποχωρισμού ξέσχιζε και πλήγωνε βαθιά με τα νύχια της τους μητρικούς μαστούς της! Θεραπευτικώς στα τραύματα του μαστού έβαζαν επάνω βυζασκέλα δηλ. ψημένο κρεμμύδι του ασφοδέλου και υποστήριξη των μαστών με στηθοσκούφια.

	Εικόνα 42. α-β) εφηβική υπερτροφία των μαστών (γιγαντομαστία) (εκ του Galtier) γ-στ) Λίαν εκσεσιμασμένη γιαγαντομαστία και τερατώδης υπερτροφία σε νέες κοπέλες με ινοαδένωμα (εκ των Galtier, Serafin-Georgiade, Romanis και Boley, Burian)

Η. Ο "Ρόμπος του Βυζιού". Ήτοι: Το Λίπωμα ή η Νέκρωση λίπους του Μαστού
Ήταν πολύ συχνά σε μεσόκοπες γυναίκες αγρότισσες, που συχνά φόρτωναν και ξεφόρτωναν υποζύγια ή κουβαλούσαν από το βουνό ζαλίκες ξύλα γιατί ένα μεγάλο ποσοστό ανέφεραν ιστορία τραύματος (40%).

Θ. Τα "Λογής Πάθια των Βυζιών". Ήτοι: Οι Απλές Παθολογικές Καταστάσεις των Μαστών
1. Το "Μαστάρωμα του Αγοριού". Ήτοι: Η Γυναικομαστία των Εφήβων
Στη Γυναικομαστία παρατηρείται η ανάπτυξη μαστών γυναικείου τύπου, κυρίως σε άρρενες κατά την εφηβεία. Συνήθως είναι αμφοτερόπλευρος. Οφείλεται σε έκκριση αυξημένη ορμόνων και γοναδοτροφινών δηλ. σε γενετήσια λειτουργική ανωμαλία. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων παρατηρείται διαταραχή της σχέσεως τεστοστερόνης και οιστραδιόλης. Η ανάπτυξη των μαστών συνεχίζεται για 2-3 χρόνια, και μετά υποχωρεί. Σήμερα χρειάζεται η ψυχολογική υποστήριξη ή η χειρουργική αφαίρεση αν οι μαζικοί αδένες έχουν υπερπλαστεί. Ένα ποσοστό 20% αφορά ενήλικες. (Εικ. 46 Α, Β, Γ, Δ, Ε)

2. Τα "Σβολιάσματα γύρω από τη Ρώγα". Ήτοι: Οι Σμηγματογόνοι Κύστεις
Όταν αποφραχθούν οι σμηγματογόνοι αδένες της θηλαίας άλω παράγονται 2-3 μικρές επώδυνες ή μη διογκώσεις. Η θεραπεία από τις πρακτικές γινόταν με μαλακτικά επιθέματα ή καταπλάσματα από γαιώδη φάρμακα.

3. Το "Αγκάθι του Βυζιού" ή το "Αγκάθι της Σφολντοΐνας" (=θηλαία άλω) ή "Αμπυρίνα". Ήτοι: Το Απόστημα της Θηλαίας Άλω
Το απόστημα αυτό από απόφραξη και επιμόλυνση των σμηγματογόνων αδένων της θηλαίας άλω, ήταν συνήθως μικρού μεγέθους αλλά πολύ επώδυνο γι' αυτό το λέγαν "αγκάθι του βυζιού". Το άφηναν να ωριμάσει με καταπλάσματα και το άνοιγαν με ένα αγκάθι της αγκαθωτής βοτάνης Αμπυρίνας.
Η Γιάτρισσα την ώρα που το άνοιγε έλεγε τη Γητειά για να μειώσει τον πόνο:

"Εσύ αγκάθι του βυζιού της (τάδε-όνομα) που καλοκάθησες και έφαγες και ήπιες τώρα ο Αη Γιάννης σε καλεί να φύγεις να ανοιχτείς, να μαραθείς, να μη φας το βυζί της Χριστιανής (τάδε-όνομα)

4. Το "Μόλεμα της Βυζόφλεγας" ή "το "Φλεβάρισμα της Βασιλικής Φλέβας του Βυζιού". Ήτοι: Η θρομβοφλεβίτες του Μαστού. Πιθανόν η Νόσος του Mondor
Όταν μια γυναίκα δεν τηρούσε την αργία στη γιορτή του τοπικού αγίου, ο Άγιος θύμωνε και της βούλωνε τη μεγάλη φλέβα του βυζιού της. Η θεραπευτική αντιμετώπιση από τη Γιάτρισσα ήταν διττή: α) κολλούσε στη σειρά εφτά (7) βδέλλες κατά μήκος της μαύρης (θρομβωμένης) φλέβας, δηλ. της θωρακοεπιγαστρίου και σε λίγες ημέρες γινόταν καλά. Ως γνωστόν, οι βδέλλες εκτός από την αιμομυζητική τους ικανότητα που έφερνε αποσυμφόρηση των ιστών, είναι γνωστό ότι εκκρίνουν τοπικώς ηπαρίνη, η οποία βοηθούσε στη διάλυση των θρόμβων.
Αν σε τρεις ημέρες δεν γινόταν καλά ο μαστός, τότε η Γιάτρισσα έσφαζε μια Χελώνα ή ένα Σκαντζόχοιρο και με το αίμα τους έκανε επαλείψεις στον πονεμένο μαστό τρεις φορές την ημέρα. Ως γνωστό, το αίμα των ζώων αυτών έχει αντιθρομβολυσίνες και άλλες θρομβολυτικές ουσίες που πιθανόν διέλυαν τον θρόμβο στη φλέβα.

5. "Τα Μαγεμένα βυζούδια" και το "Γάλα της Μάγισσας". Ήτοι: Η Νεογνική Μαστίτις και οι εκκρίσεις Γαλακτόχρωμου υγρού
Από τις Μαστίτιδες σε μη Γαλακτοφόρους μαστούς όπως είναι η Μαστίτιδα της Ήβης, η Μετατραυματική, η Μαστίτιδα από Παρωτίτιδα, η Νεογνική Μαστίτις, είχε ενδιαφέρον για τη Δημώδη Μαστολογία. Η νεογνική μαστίτις ήταν συχνή στα νεογνά τα παλιά χρόνια. Παρατηρείτο διόγκωση των νεογνικών μαστών με έκκριση καθαρού ή γαλακτόχρωμου υγρού από τις θηλές μεταξύ της 5-7 ημέρας από τη γέννηση του, τόσο σε κορίτσια όσο και σε αγόρια. Η έκκριση αυτή μπορούσε να διαρκέσει μέχρι και εφτά εβδομάδες.
Τα αίτια της νεογνικής μαστίτιδας ήταν η υψηλή συγκέντρωση προλακτίνης στο νεογνό και η απότομη διακοπή των στεροειδών του πλακούντα. Στα θηλυκά οι Βυζογιάτρισσες τα πίεζαν για να βγάλουν το "γάλα" και για να διαμορφωθούν ωραία τα βυζιά στο μέλλον, με αποτέλεσμα να τα μολύνουν και να δημιουργούνται συχνά αποστήματα των νεογνικών μαστών που εχρειάζοντο διάνοιξη και παροχέτευση με κίνδυνο να καταστραφεί ο νεογνικός μαζικός αδένας.

Εικόνα 45. Αμαζών Αμαζών κατά την ετυμολογία των φιλόλογων εκ του στερητικού α+μαζός σε συνδυασμό με την ερμηνεία ότι οι Αμαζόνες εξέθλιβαν ή έκαιγαν τον δεξιό μαστό των θηλέων για να μην κωλύονται από αυτόν κατά την τόξευση και την οπλασκία, πιστεύουμε ότι δεν ευσταθεί, γιατί οι απεικονίσεις στην Τέχνη εμφανίζουν τις Αμαζόνες με ακάλυπτο, αλλά όχι ακρωτηριασμένο το δεξιό μαστό. Πιθανόν να προήλθε συνδεκδοχικώς από την ονομασία του υφάσματος ή δερμάτινου χιτώνος, που εκάλυπτε το στήθος που τον λέγαν μαζό. Ήτοι: α+μαζός = άνευ μαζού = με ακάλυπτο στήθος. "Αμαζόνιο σχήμα" στα ενδύματά τους είχαν η Νιόβη και η Ευρυδίκη (Εικ.45). Σήμερα, το 2004, στην Ευρώπη και την Ελλάδα είναι της μόδας το μπουστάκι του μαζού σε σεμνότερο σχήμα. Τέλος η λέξη μαζός σήμαινε επίσης στη διάλεκτο της Καισαρείας, της Καππαδοκίας το μικρό στογγυλό ψωμάκι σε σχήμα βυζιού (μαστού) από κριθάρι ζυμωμένο με μέλι και κρασί. Υπάρχουν σήμερα φούρνοι στην Αθήνα από πρόσφυγες της Καππαδοκίας που φτιάχνουν "μαζούς" δηλ. στρογγυλά κριθαρένια ψωμάκια σε σχήμα μαστού (βυζιού).

6. Η "Μουντρούνα" ή "το Βερέμιασμα του Βυζιού". Ήτοι: Η Φυματίωση του Μαστού.
Ήταν εξαιρετικά σπάνια ακόμη και τα παλιά χρόνια.

7. Η "Γαλλική Πληγή της Ρώγας". Ήτοι: Η Σύφιλη της θηλής
Σπάνια.

8. Το "Λοβιασμένο Βυζί". Ήτοι: Η Λέπρα του Μαστού
Σπάνια

9. Ο "Σφαλλαγκόδρομος". Ήτοι Ο Έρπης Ζωστήρ του Μαστού
Τέλος, παραλείπουμε το έκζεμα, τις δερματοπάθειες, τα εγκαύματα, τις φλεγμονές των Διαβητικών (Μουθιές) = Δοθιήνωση.

Ι. Τα "Εγβγάλματα" και τα "Κακοβγάλματα του Βυζιού". Ήτοι: Τα Νεοπλάσματα του Μαστού
Οι Παραδοσιακές Γιάτρισσες γνώριζαν πολύ λίγα για την αιτιολογία των νεοπλασμάτων του μαστού. Με την προσεκτική όμως παρατηρητικότητά τους, είχαν μάθει αρκετά για τη βιολογική συμπεριφορά τους δηλ. το "θυμό" τους όπως έλεγαν. Βάσει αυτής της συμπεριφοράς τους οι εμπειρικές, είχαν προσδώσει στα νεοπλάσματα του μαστού τη δική τους ονοματολογία. Έτσι λ.χ. η Μουρνιά ή Μουρνοφάουσα πίστευαν ότι ήταν κληρονομική, ολέθρια, θανατηφόρος νόσος, που την κληρονομούσαν οι γυναίκες από το ίδιο το σώμα της μάνας και της γιαγιάς τους. Η Μουρνοφάουσα ελοιμαίνετο και κατέτρωγε υποχθόνια τους μαστούς και τις σάρκες της γυναίκας (Εικ. 47). Η Μουρνοφάουσα αντιστοιχούσε στο αδενοκαρκίνωμα του μαστού. Οι λαϊκές Γιάτρισσες συσχέτιζαν τη μορφή αυτή του καρκίνου του μαστού με τη "μουρνιά" (=μορέα) και γι' αυτό μεταχειρίζονταν τα φύλλα του δένδρου προς θεραπεία της νόσου. Όλα αυτά τα νεοπλάσματα τα θεωρούσαν ως "Εβγάλματα" ή ως "Βγαλτά" δηλ. ένα είδος "αποβλήτων" από την αρμονική σύνθεση και δομή του κορμιού της γυναίκας και αγνοούσαν παντελώς την αιτιολογία τους, όπως και η σημερινή Επιστήμη. Οι Παραδοσιακές Γιάτρισσες δεν πίστευαν ότι τα νεοπλάσματα του μαστού ήσαν τοπικές παθήσεις των βυζιών, αλλά ξέσπασμα στα βυζιά, κάποιου παράγοντος της γενικής "Οικονομίας" του οργανισμού. Έτσι λ.χ. πίστευαν ότι η "Φάουσα", ο Φαγεδαινικός καρκίνος του μαστού δεν ήταν μια τοπική πάθηση του μαστού, αλλά μια γενική συστηματική αρρώστια αγνώστου αιτιολογίας που ξεσπούσε στο μαστό ως "έβγαλμα". Αν δηλαδή το κορμί της γυναίκας ήταν "καλοβλόητο" ή "κακοβλόητο", τότε αναλόγως τα ίδια χαρακτηριστικά θα είχαν και τα "κακά πονέματα" του βυζιού δηλ. θα ήταν "Λοβά" ή "Καλόβολα".
Οι Γιάτρισσες πίστευαν ότι τα αίτια που προκαλούσαν τέτοιους όγκους ήταν α) Ανθρώπινα (φυσικά) και β) Θεοτικά ή "Θεήλατα" (υπερφυσικά). Στα πρώτα ήταν η γενιά της γυναίκας (κληρονομικότητα), η στενοχώρια, το κρύο, οι χαλασμένες τροφές, η κούραση, η ηλίαση, η πολυφαγία, τα άγουρα φρούτα, το νερό, τα σκουλήκια, τα τραύματα από τις αγροτικές δουλειές (ζαλίκα), η βρωμιά και το κακό αίμα, η υπερσεξουαλικότητα (μητρομανία) κ.λπ., β) στα δεύτερα ανήκε η τιμωρία του Θεού ή κάποιου Αγίου, η Διαβολική ενέργεια, το "κακό μάτι", οι Καιρικοί και οι Ατμοσφαιρικοί παράγοντες και η Μοίρα της κάθε γυναίκας. Από καιρό προσπαθούμε να διερευνήσουμε το θέμα της λαϊκής ονοματολογίας των νεοπλασματικών παθήσεων του μαστού της γυναίκας και να βρούμε την πιθανή επιστημονική ταύτιση και αντιστοιχία με τους γνωστούς πλέον όγκους του μαστού και την επιστημονική ορολογία. Παρακάτω παραθέτουμε την πλέον επικρατούσα ονομασία για τον κάθε όγκο παρ' ότι στην κάθε Γεωγραφική περιοχή μπορεί να υπάρχει κάποια άλλη ονοματολογία.
Οι εμπειρικές Στηθογιάτρισσες ακολουθώντας τον "κανόνα των τριών" (επιβίωση αρχαία) διέκριναν τα νεοπλάσματα του μαστού σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με το "θυμό" τους. Πιστεύουμε ότι η λαϊκή ονοματολογία δεν απέχει πολύ από την επιστημονική αλήθεια. Οι τρεις λαϊκές κατηγορίες των νεοπλασμάτων του μαστού ήταν οι εξής:
1. Οι "Ασπρομουρνιές" ή τα "Καλοβλόητα". Ήτοι: Τα Καλοήθη Νεοπλάσματα του Μαστού (που δεν έκαναν κακό στη γυναίκα)
2. Τα "Βγαλτά" των Βυζιών ή "Μελιδώνια της Χρονικής" των Βυζιών ή "Μισοβλόητα". Ήτοι: Τα Καλοήθη Νεοπλάσματα του Μαστού (που θέλουν παρακολούθηση)
3. Τα "Κακοβγάλματα", Οι "Μουρνιές", οι "Μουρνοφάουσες", "τα Κακά Πονέματα", οι "Φάουσες του Βυζιού", τα "Ανέφερτα" ή "Αγαθά" ή "Αμελέτητα" ή "Ξορκισμένα" ή "Σάπες", οι "Ρίμες των Δράκων". Ήτοι: Τα Κακοήθη Νεοπλάσματα του Μαστού
1. Οι "Ασπρομουρνιές" ή τα "Καλοβλόητα". Ήτοι: Τα Καλοήθη Νεοπλάσματα του Μαστού
Τα παρακάτω καλοήθη νεοπλάσματα του Μαστού δεν πρέπει να ήσαν τόσο σπάνια όσο είναι σήμερα.
α) Το "Κουκί του Κανακάρη" ή το "Σπυρί του Βυζαμού". Ήτοι: Το Αδένωμα του Μαστού
Ίσως πρόκειται για το αδένωμα του μαστού, επειδή το καλοήθες αυτό ογκίδιο ήταν χαρακτηριστικό των περισσότερων μανάδων που θήλαζαν τα παιδιά τους περισσότερο από ένα χρόνο. Ο λαός πίστευε ότι όταν το παιδί ήταν περισσοβυζαγμένο (Κανακάρης) αυτό μεν γινόταν "βλάκας" η δε μάνα του έβγαζε το "Κουκί του Βυζαμού". Πιστεύουμε ότι πιθανόν πρόκειται για το Αδένωμα του Μαστού. Επειδή παραπλήσια ιστορική και φυσική εξέλιξη έχει και το Αδένωμα του Μαστού. Η εμπειρική Γιάτρισσα δεν προέβαινε σε καμία θεραπεία συνιστούσε όμως προαιρετικά να το καπνίζουν με θυμίαμα ή αρωματικά βότανα (υποκαπνισμοί για ψυχολογικούς λόγους).
β) Ο "Λούλος της Ρώγας" ή το "Κουκί της Ρώας". Ήτοι: Το Αδένωμα της Θηλής του Μαστού
Η πάθηση εμφανιζόταν ως ένα μαυρομάτικο σπυρί (φασόλι) μέσα στη θηλή του μαστού ή ως έκζεμα της θηλής με συχνές ορροαιματηρές εκκρίσεις. Η θεραπεία ήταν συντηρητική με κηραλοιφή, με γαιώδη φάρμακα λ.χ. στιπτήρια ή βότανα στυπτικά, που περιείχαν τανίνη. Οι Βυζογιάτρισσες ποτέ δεν ακρωτηρίαζαν τη θηλή γιατί αυτό εθεωρείτο κακός οιωνός!
γ) Το "Νεροκράτημα του Βυζιού". Ήτοι: Το Ιδραδένωμα του Μαστού
Οι Παραδοσιακές Γιάτρισσες πίστευαν ότι η γυναίκα που είχε "Νεροκράτημα" στο βυζί την είχε βαφτίσει… "τρελός παπάς!" που ξέχασε να της βάλει λάδι στα στήθη. Κατά τη δογματολογία του λαού, εθεωρείτο απαραίτητη και στοιχειώδης πράξη στη βάφτιση θηλυκού ο ιερέας να λαδώσει τα βρεφικά στήθη.
Τα μυρωμένα με το λάδι και το μύρο της βάπτισης νεογνικά βυζούδια όταν θα γινόταν γυναίκα, ποτέ δεν θα αρρώσταιναν από "νεροκράτημα" γιατί θα τα είχε λαδώσει και μυρώσει ο ιερέας στη Βάφτιση με το λάδι και το Άγιο Μύρο.
Πιστεύουμε ότι το "Νεροκράτημα" του βυζιού αντιστοιχεί με το Ιδραδένωμα του μαστού, που οφείλεται σε απόφραξη των ιδρωτοποιών αδένων. Η θεραπεία από τις πρακτικές Γιάτρισσες γινόταν ορθά με καταπλάσματα και επιθέματα από ιαματικά βότανα.
δ) Του "Αη Σημιού το Μώλεμα" ή το "Σημάδι του Άγιου Συμεών". Ήτοι: Το Αιμαγγείωμα του Μαστού, το Λεμφαγγείωμα του Μαστού και ο Μεγάλος Μελαχρωματικός Σπίλος του Μαστού
Οι Βυζογιάτρισσες είχαν εμπεδωμένη την αντίληψη ότι ο Άγιος Συμεών (3 Φεβρουαρίου) σημάδευε το έμβρυο με τα παραπάνω καλοήθη νεοπλάσματα, όταν η έγκυος μητέρα του ανήμερα στη γιορτή του Αγίου εργαζόταν, ενώ ως έγκυος, όφειλε να τηρεί απολύτως αργία.
ε) Το "Μαλακούρι" ή "Ελίτσα". Ήτοι: Το Λίπωμα
Η μαλθακή αυτή διόγκωση του μαστού ήταν πολύ συχνή στις αγρότισσες και τις ποιμενίδες από παλιό τραύμα ή από τα σχοινιά της ζαλίκας ή του νεροβάρελου. Εμφανιζόταν συνήθως μετά τα 40 χρόνια και ουδεμία θεραπεία γινόταν από τις Γιάτρισσες. Σήμερα το λίπωμα του μαστού αφαιρείται για αισθητικούς λόγους.
στ) Το "Ρεβύθι του Βυζιού" ή το "Σπυρί της Γριάς". Ήτοι: Το Λειομύωμα ή το Μυοβλάστωμα του Μαστού
Οι καλοήθεις αυτοί όγκοι δεν ήταν σπάνιοι τα παλιά χρόνια. Πίστευαν ότι ήταν από τα βάσανα της σκληρής δουλειάς και τα γεράματα. Οι Γιάτρισσες δεν προέβαιναν σε ουδεμία θεραπεία.

		Εικόνα 46. α)β) γυναικομαστία σε παιδί 3 ετών (Burian) γ) γυναικομαστία σε αδρενογεννητικό σύστημα αγοριού 16 ετών (Burian) δ) πλήρης ανάπτυξη μαστών σε άνδρα (Laurent) ε) γυναικομαστία ενηλίκου (εκ του Hollander)

Ι. Τα "Βγαλτά των Βυζιών" ή τα "Μελιδώνια της χρονικής των βυζιών" ή τα "Μισοβλόητα". Ήτοι τα Καλοήθη Νεοπλάσματα του Μαστού που ήθελαν παρακολούθηση
1. Το "Νεραϊδόβγαλμα". Ήτοι: Το Ινοαδένωμα του Μαστού
Πρόκειται για το συχνότερο καλοήθη όγκο ο οποίος απαντά στις νέες γυναίκες τις "Νεραϊδοπαρμένες" (ωραίες και ανέμελες) ηλικίας από 15-35 χρονών. Κατά τη λαϊκή παράδοση οι "χρονικές των νεραϊδών" δηλ. το χρονικό διάστημα που ζούσαν ανέμελες περιελάμβανε τρεις επταετίες από την εποχή που βύζωναν δηλ. από την εφηβεία μέχρι το τριακοστό πέμπτο έτος όπου έφτιαχναν οικογένεια με τον Νέραιδο. (Εικ.42)
Το "Νεραϊδόβγαλμα (Ινοαδένωμα του Μαστού) ήταν ένας ψηλαφητός κινητός όγκος στο μαστό, χωρίς ή με ασήμαντα κλινικά συμπτώματα που δεν εμπόδιζε τη γυναίκα στις δουλειές της, απόδειξη ότι οι Νεράιδες χόρευαν με τα στήθη ανοιχτά χωρίς να τις ενοχλεί. Οι Γιάτρισσες των βυζιών σε ουδεμία θεραπεία προέβαιναν.

2. Το "Τυροβύζι της Στερνοβύζας". Ήτοι: Το Ενδοσωληνώδες Θήλωμα του Μαστού ή Θηλώδες Κυσταδένομα
Οι Βυζογιάτρισσες πίστευαν ότι αν μια υπερπολυτόκος μάνα περισσοβύζαινε το στερνοπαίδι της ή στερνοβύζι, το τελευταίο παιδί, τον "Βενιαμίν" και είχε "άτσαλο απόκομμα" (απογαλακτισμό) τότε ένα μέρος από το γάλα στο βυζί έπηζε γινόταν Πητειά, ή τυρί ή μυζήθρα, γι' αυτό τη διόγκωση αυτή τη μαστού τη λέγαν "Τυροβύζι". Έχουμε την εντύπωση ότι μάλλον πρόκειται για το Ενδοσωληνώδες θήλωμα που οφείλεται σε υπερπλασία των γαλακτοφόρων πόρων και είναι αγνώστου αιτιολογίας. Απαντούσε συχνά σε μεσόκοπες γυναίκες (40-50 χρόνων) "θειές" και ήταν το συχνότερο αίτιο εκροής από τη θηλή. Όταν με την πίεση του μαστού έβαινε από τη θηλή υγρό γαλακτόχρουν ή υποκίτρινο σαν πύο ή αιμορραγικό, τότε το θεράπευαν συντηρητικά με επιθέματα από ιαματικά βότανα όπως το σκορπιδόχορτο, το πολυτρίχι, το πεντάνευρο κ.λπ. και ήταν απαραίτητη η παρακολούθηση αν μάλιστα η γυναίκα ήταν νέα.

3. Τα "Κακοβγάλματα" ή "Μουρνιά" ή "Μουρνοφάουσα" ή "Φάουσα των Βυζιών", το "Ανέφερτο των Βυζιών", το "Κακό", το "Έξω από 'δω", η "Σάπα" ή Ευφημιστικά: τα "Μελιδώνια", το "Αγαθό", το "Αμελέτητο", το "Ξορκισμένο" ή "Ρίζα του Δράκου". Ήτοι: Τα Κακοήθη Νεοπλάσματα του Μαστού.
Ο καρκίνος του μαστού (η Φάουσα) ή το Κακό Πόνεμα ήταν ανέκαθεν ο φόβος και ο τρόμος των γυναικών. Τα παλιά χρόνια, επειδή οι γυναίκες παντρεύονταν πολύ μικρές και γαλουχούσαν τα παιδιά τους, η συχνότητα του καρκίνου του μαστού δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο σήμερα, που ο καρκίνος του μαστού προκαλεί το μεγαλύτερο αριθμό θανάτων στις γυναίκες από κάθε άλλη κακοήθεια (Εικ.47). Την εποχή της Τουρκοκρατίας ο καρκίνος του μαστού δεν απαντούσε στην αυξημένη συχνότητα της εποχής μας, ίσως επειδή το προσδόκιμο της επιβιώσεως ήταν μικρό και τα διαγνωστικά μέσα πενιχρά, αφού η Ιατρική Επιστήμη ήταν στα σπάργανα και η δημώδης Μαστολογία στην εμπειρική της μορφή. Η αστικοποίηση και η χειραφέτηση των γυναικών τα τελευταία εκατό χρόνια, ίσως να ευθύνεται για την αύξηση των κακοηθών νεοπλασμάτων του μαστού. Στις αρχές του 19ου και 20ου αιώνα οι επιστήμονες γιατροί δεν εγνώριζαν επακριβώς τη διαφοροποιητική μορφή των ναοπλασμάτων των μαστών που γνωρίζουμε σήμερα. Εγνώριζαν, από πρακτική εμπειρία, ότι ο καρκίνος του μαστού ήταν διηθητικός και ότι συνήθως εμφανιζόταν ως αδενοκαρκίνωμα ή σπανίως ως σάρκωμα. Οι διάφοροι νεοπλασματικοί όγκοι των μαστών δύσκολα μπορούσαν από τους Γιατρούς να διαχωρισθούν και να ταξινομηθούν αφού δεν υπήρχαν τότε η Μαστογραφία, η Υπερηχογραφία, η Θερμογραφία, η Γαλακτογραφία των γαλακτοφόρων πόρων, η Κυτταρολογική εξέταση, η Ιστολογική εξέταση, η Υπολογιστική Τομογραφία και το Σπινθηρογράφημα κ.λπ. Δηλαδή διαγνωστικές μέθοδοι υψίστης σημασίας που αναπτύχθησαν πρόσφατα, χάρις στην καταπληκτική πρόοδο της Ιατρικής Επιστήμης και της Τεχνολογίας που επέτρεψαν στον ακριβή διαχωρισμό τους.
Σήμερα με την πληρέστερη γνώση και την ταξινόμηση των διάφορων μορφών, για να αναφερθούμε αδρώς λ.χ. τη Μυελοειδή, τη Λοβιδιακή, τη Βλεννώδη, τη Σωληνώδη, την Αδενοκυστική, τη Θηλώδη, την Καρκινοσαρκώδη, την Αμιγή Διηθητική του Αδενοκαρκινώματος ("Φάουσας") κ.λπ. μπορούμε πιο αποτελεσματικά να αντιμετωπίσουμε το "επάρατο" αυτό νόσημα που προσβάλει τα δύο ωραιότερα μέρη του γυναικείου σώματος, που συνδέονται με τη ζωή του βρέφους, ως τροφικά όργανα, και την θηλυκότητα και θελκτικότητα της ως γυναίκας. Και ενώ τόση χαρά και ευεξία χάριζαν στην Ελληνίδα, που διψάει για ζωή, οι ωραίοι και υγιείς μαστοί όπως είδαμε στο πρώτο μέρος της παρούσης μελέτης, απεναντίας όταν παρουσιαζόταν διάφορες σοβαρές παθήσεις ή ανίατα νοσήματα των μαστών όπως ήταν τα διάφορα κακοήθη νεοπλάσματα, κατελάμβαναν την καρδιά της πάσχουσας Ελληνίδας, αλλά και κάθε γυναίκας, τα ψυχικά εκείνα συναισθήματα που της συνέθλιβαν τον ψυχισμό και την αισιόδοξη έκφραση της προσωπικότητάς της από την αβεβαιότητα που προκαλούσαν για τη ζωή, αφαιρώντας μεγάλο μέρος από την ευτυχία της.
Ο Καρκίνος του μαστού είναι ένας από τους πρώτους αναγνωρισθέντες καρκίνους στον άνθρωπο. Ανευρέθη δε σε μούμιες της εποχής των Φαραώ. Ο Πατήρ της Ιατρικής, ο Θείος Ιπποκράτης με εμβρίθεια περιγράφει τον καρκίνο του μαστού που είναι από τους πλέον συχνούς καρκίνους του ανθρώπου και της γυναίκας.
Για την Ιστορία της θεραπείας του Καρκίνου του μαστού αναφέρουμε ότι ο Δημοκήδης ο Αιγινήτης, πρώτος αυτός θεράπευσε την Άτοσσα γυναίκα του Δαρείου με τοπική εκτομή της πάθησης (μαστεκτομή συν όγκο) αγνοούμε όμως το είδος του όγκου. Η χειρουργική εκτομή του μαστού για καρκίνο είχε περιγραφεί και κατά τον 2ο και 1ο αιώνα προ Χριστού ανεπιτυχώς γιατί οι περιπτώσεις που χειρουργήθησαν με εκτομή του μαστού αφορούσαν πολύ προχωρημένο καρκίνο. Τον 14ο-17ο αιώνα θεραπεύεται ο καρκίνος με καυτηρίαση. Το 1867 ο Moore συνέστησε ολόκληρος ο πάσχων μαστός να αφαιρεθεί με ευρεία εκτομή του δέρματος. (Εικ. 49 Α, Β).
Ο William Halsted έκανε την πρώτη ριζική μαστεκτομή το 1891 στο Johns Hopkins Hospital και το 1894 ανεκοίνωσε 50 πλήρεις μαστεκτομές περιγράφοντας την εγχείρηση της ριζικής μαστεκτομής. (Εικ. 50). Η εγχείρηση εγένετο με ενθουσιασμό αποδεκτή τόσο στις ΗΠΑ όσο και στον υπόλοιπο Κόσμο και εδημιουργήθη πράγματι σταθμός στην Ιστορία της Ιατρικής. Ο Halsted είχε την αισιόδοξη πρόβλεψη να τονίσει ότι η ριζική μαστεκτομή που περιέγραφε έφερε την ίαση τονίζοντας προνοητικά τη λέξη cure (ίαση) για μια αρρώστια που είχε μέχρι τότε το προδεδικασμένο της ανίατης. (Εικ. 51).
Η Κοσμοιστορική αυτή εγχείρηση δικαίως κατέστησε τον W. Halsted, πατέρα της θεραπείας του καρκίνου του μαστού. Από τότε δεν επακολούθησε μεν αύξηση των ιάσεων αλλά δραματική μείωση των υποτροπών στο θωρακικό τοίχωμα μέχρι το 1951 οπότε ο Urban επεξέτεινε την εγχείρηση του Halsted ώστε να συμπεριλαμβάνει "on en bloc" παρασκευή του θωρακικού τοιχώματος. Στις ημέρες μας επεκράτησαν ολιγότερες ριζικές εγχειρήσεις, οι οποίες με συνδυασμό άλλων θεραπευτικών μεθόδων έχουν δώσει ικανοποιητικά αποτελέσματα αλλά η θνησιμότητα παραμένει στο 30%.
Όταν καθιερώθηκε παγκοσμίως η ριζική μαστεκτομή (Εικ.51) για τη θεραπεία του καρκίνου του μαστού ο φόβος της απώλειας του μαστού που κυριαρχούσε στην ψυχή της πάσχουσας γυναίκας, ήταν συνώνυμος και ταυτόσημος με τον ευνουχισμό της ως γυναίκας, αφού έτσι άδοξα θα έχανε το σύμβολο της γονιμότητας, της μητρότητας και της θηλυκότητάς της. Ο φόβος της απώλειας του μαστού και της αναπηρίας από την ακρωτηριαστική αυτή επέμβαση, είχε ως αποτέλεσμα την αναβολή της θεραπείας. Στον καρκίνο του μαστού ισχύει η ρήση ότι "η αναβολή σημαίνει ματαίωση η δε ματαίωση καταστροφή" αφού η στάση της πάσχουσας γυναίκας να αρνηθεί τη βοήθεια της Επίσημης Ιατρικής είχε ως συνέπεια την απώλεια όχι μόνο του πάσχοντος μαστού αλλά και αυτής της ζωής της (Εικ. 51). Η ιδέα και μόνο, ο καρκίνος του μαστού, να της αφαιρέσει τη ζωή έφερε μεγάλη αναστάτωση στον ψυχισμό της πάσχουσας γυναίκας.
Η Ελληνίδα ακόμη και στα μεγάλα αστικά κέντρα όπου υπήρχαν μεγάλοι χειρουργοί, με το πρώτο σοβαρό ενόχλημα στο μαστό της, απέφευγε συνήθως να επισκεφθεί τους διπλωματούχους αυτούς χειρουργούς, ακόμη και τους εμπειρικούς, επειδή ήσαν άνδρες! Προτιμούσε και επικοινωνούσε συχνότατα με τις πρακτικές Στηθογιάτρισσες ή Μαμμούδες που τις λέγανε "μαστόρισσες του βυζιού" και ήσαν μαμογιάτρισσες, οι οποίες είχαν παρακολουθήσει τη γυναίκα στην εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη λοχεία και γνώριζαν τα προβλήματα που προέκυπταν για το γυναικείο μαστό στη διάρκεια μιας φυσιολογικής εγκυμοσύνης. Έτσι η έγκυρη διάγνωση μιας σοβαρής και απειλητικής για τη ζωή, πάθηση των μαστών βρισκόταν πλησιέστερα στα χέρια των αγράμματων εμπειρικών Μαιών. Ο ρόλος της μαμής γι' αυτό ήταν σπουδαίος και μεγάλος για την έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία. Η μαμή εγνώριζε κυρίως να δίνει τις παραδοσιακές ορμήνιες για τη σωστή περιποίηση των μαστών στη διάρκεια της εγκυμοσύνης της λοχείας και του μητρικού θηλασμού, τότε που για την κάθε Ελληνίδα είτε αρχόντισσα, είτε φτωχή, η γαλουχία αποτελούσε απαράβατο μητρικό καθήκον, για να μη βλάψει το παιδί της και ταυτόχρονα να προστατέψει τα στήθη της από χαλάρωση ή παραμόρφωση εφ' όσον τηρούσε τις οδηγίες της.
Οι Στηθογιάτρισσες όμως από παράδοση είχαν ευαισθητοποιήσει τις γυναίκες στην αυτοεξέταση των μαστών τους με το δρώμενο του "ξορκίσματος του κόρφου στο άκουσμα του κακού". Η Γιάτρισσα, όταν μια γυναίκα την ενημέρωνε ότι ψηλάφισε μια διόγκωση στον κόρφο της σαν μοσχοκάρυδο χωρίς να έχει προηγηθεί τοπικός τραυματισμός και μετά από λίγες εβδομάδες άρχισε να έχει νηγμούς και αυτόματους πόνους οι οποίοι με το χρόνο επεκτείνονταν άρχισε να ανησυχεί.
Όταν μάλιστα η ίδια διαπίστωνε ότι το "έβγαλμα" αυτό είχε πρόσφυση στο δέρμα του μαστού ή ότι η επιφάνεια στο βυζί γινόταν σαν το πετσί του γουρουνιού ή όταν η ρώγα τραβιόταν προς τα μέσα ή είχε κάποιο "δάκρυ από αίμα" (έκκριση αιματηρή) και ήταν ακίνητο σαν να είχε ριζώσει ή δαγκώσει σαν τον κάβουρα το υπόλοιπο βυζί ή στη χειρότερη περίπτωση αν υπήρχε "Μοσκοτάς" δηλ. διόγκωση στη μασχάλη ή "κακατσίδα" της μασχάλης δηλ. διογκωμένοι μασχαλιαίοι λεμφαδένες, η Γιάτρισσα ανησυχούσε αλλά σαν Σειρήνα ήρεμα, χωρίς να τρομάξει την πάσχουσα αλλά ενθαρρύνοντάς την ψυχολογικά της πρότεινε να αρχίσει από τα "Θεοτικά" και να προβεί σε διάφορες παρακλήσεις προς τα θεία εξηγώντας της ότι η αιτία που προκλήθηκε αυτή η διόγκωση ήταν από "κακή πείραξη" του "έξω από 'δω". Γι' αυτό το λόγο η Στηθογιάτρισσα απέφευγε να ονοματίσει το κάθε πόνεμα που ήταν ύποπτο να βγει κακό, και μάλλον προσπαθούσε με τάση αισιόδοξη να του προσδώσει ευφημιστικό και κολακευτικό όνομα έχοντας πάντα υπ'όψιν ότι είχε ανθρωπιστική αποστολή περισσότερο, παρά θεραπευτική.
Όταν η εμπειρική Γιάτρισσα υποψιαζόταν κάτι κακό όπως λ.χ. τη φάουσα, εξηγούσε τον τρόπο θεραπευτικής αντιμετώπισης. Πρώτα τις έδινε τρία διάφορα "Γιαματικά": α) δυναμωτικά μαντζούνια, β) αλοιφές και γ) πότια. Ο κύριος, όμως, τρόπος θεραπευτικής αντιμετώπισης του Καρκίνου του Μαστού περιελάμβανε την τόνωση της πίστεως με την προσφυγή στα θεία.

Εικόνα 47. α-δ) διάφορες μορφές προχωρημένου καρκίνου και Σαρκώματος του μαστού "Φλούσα" και "Μουρνοφαούσα" (εκ του Romanis και Mitchine) ε-στ) καρκίνος του μαστού με εισολκή της θηλής (εκ των Rose-Carles, C. Wakeley και Romanis-Mitchiner)

Το "θεοκάλεσμα" της γυναίκας που έπασχε από Καρκίνο του Μαστού (Φάουσα). Ήτοι: οι Επικλήσεις της πάσχουσας προς τους Προστάτες Αγίους
Τα παλιά χρόνια η θεραπεία του Καρκίνου του μαστού ήταν συμπτωματική παρηγορική που αποσκοπούσε στην ανακούφιση από τους πόνους και την τόνωση της ελπίδας για ίαση και ζωή. Τα "Θεοτικά" περιελάμβαναν: α) τις επικλήσεις στους Προστάτες Αγίους και β) στα "Αγιοτικά του Βυζιού"
α) Οι Επικλήσεις
1. Η Παναγία. Στη Χορεία των Προστατών Αγίων, στην βοήθεια των οποίων απέβλεπε η πάσχουσα από Καρκίνο του Μαστού πρώτη ερχόταν η Παναγία. Ένα από τα πολλά επίθετα της Παναγίας ήταν η "Αγία Στηθιά" γιατί θεράπευε τις παθήσεις των βυζιών, ιδίως αυτών που έχουν "Κακοσημαδιές". Στις επικλήσεις της οι πάσχουσες την αποκαλούσαν "Αγια-Καλή" ή "Παναγία Ελεούσα" ή "Δέσποινα" ή "Παναγία Γιάτρισσα" ή "Παναγία του Βλόου" ή "Παναγία Αλεμονήτρα" (Ελεημονήτρα) ή "Κεραλεούσα" ή "Αγια Σωτήρα" ή "Καρδιοβαστούσα" ή "Αγια Ζωή" ή "Παναγιά του Κόρφου".
Φράσεις επικλήσεως όπως οι παρακάτω ήταν συχνές
- "Μεγαλόχαρη μου προσκυνώ τη χάρη σου κιουρά μου και γλύτωσέ με από τη φάουσα και να'ρθω αξυπόλυτη στη χάρη σου"
- "Παρακαλεμένη μου Αγια Στηθιά, διώξε μου το κακό από το βυζί μου"
- Αλιμονήτρα μου και Βαγγελίστρα μου ξόρκισε το κακό από πάνω απ' τα στήθια μου"
2. Ο Άγιος Ευστάθιος (Αη Στάθης). "Αη Στάθη φύλαγε τα στήθια μου από πάσα κακόν". Στον Άγιο Ευστάθιο έταζαν όσες έπασχαν από προχωρημένο καρκίνο του μαστού για να σταθεί η αρρώστια, να μη προχωρήσει (αποφυγή μεταστάσεως).
3. Άγιος "Στρύφωνας" (Άγιος Τρύφων). Για να στρέψει πίσω (πισοστρέψει) τη φάουσα.
4. Ο Αη Γιάννης ο Πρόδρομος. Για να τη γιάννει.
5. Ο Αγ. Λουκάς ο Ιατρός. Διαλύει τους όγκους και τους λυώνει σαν το κερί.
6. Οι Άγιοι Πέτρος και Παύλος. Προστάτες των δύο μαστών θεράπευαν κάθε όγκο.
7. Ο Άγιος Σίδερος (Ισίδωρος). "Άγιε μου Σίδερε και έχε μου σιδερένια (υγιή) τα βυζιά μου".
8. Οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός και ο Άγιος Παντελεήμων.
9. Η Αγία Φωτεινή. Προστάτης των μαστών της γυναίκας. Λατρευόταν σα Στηθογιάτρισσα στη Σμύρνη της Ιωνίας.
10. Άγιος Σώζος ή ο Άγιος Θεράπης (Θεράπων)
11. Οι Άγιοι Κίντινοι (Άγιοι Ακίνδυνοι). Λατρεύονταν στην Πάρο. "Άγιοι μου Κίντινοι διώχτε το κακό από το βυζί μου και να'ρθω με καΐκι στην Πάρο να σας προσκυνήσω.
12. Ο Άγιος Κάνορας (Αγ. Νικάνωρ) (7 Αυγούστου)
13. Η Αγία Κυριακή (Προστάτης των μαστών). Η Αγία Κυριακή (7 Ιουλίου) έπασχε από τους μαστούς κι άγιασε σε Σπηλιά. Σε 'κείνη τη σπηλιά τρία λιθάρια πήραν σχήμα βυζιού (μαστοειδείς σταλακτίτες) και την ημέρα της εορτής της σταλάζουν σταγόνες νερού που το μαζεύουν οι Στηθογιάτρισσες και οι Μαμμογιάτρισσες και το χρησιμοποιούν για θεραπεία παθήσεων των μαστών.
Στην Κάτω Στενή Χαλκίδας πολλές γυναίκες πάνε να πιουν τρεις σταγόνες από τα βυζιά της Αγίας Κυριακής για να είναι πάντα γερά τα στήθη τους (μαστοί).
14. Η Αγία Αγάθη. Προστάτης των μαστών των γυναικών. Θεραπεύει όλες τις αρρώστιες των βυζιών.
15. Ο Άγιος Αλοίμονος.
16. Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Τους δύο τελευταίους η γυναίκα με μετάσταση από φάουσα του μαστού και καρκινωματώδη καχεξία, τους παρακαλάει, να την πάρουν χωρίς πόνους.
β) Τα "Αγιωτικά του Βυζιού".
Αυτά ήσαν πολλά και ποικίλα και αποσκοπούσαν στην τόνωση της πίστεως. Αυτά ίσως είχαν κάποια σχετική ιατρική αξία γιατί η σύγχρονη Νευροφυσιολογία και Νευροχημεία πρόσφατα παραδέχονται ότι με την καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας των Β-ενδορφινών, της ντοπαμίνης, των στιμουλινών, των πολυπεπτιδίων της ευεξίας του μεταβολισμού των κατεχολαμινών, σε συνδυασμό με τους νευροχημικούς μηχανισμούς του ανοσοβιολογικού συστήματος, το οποίο όπως απεδείχθη πρόσφατα επηρεάζεται από ενδογενείς και εξωγενείς ψυχικούς παράγοντες, μπορεί να συντελέσουν στην αύξηση της προστατευτικής λειτουργίας του ανοσοβιολογικού συστήματος του οργανισμού, σε σημείο ώστε όχι μόνο να βραδύνει κατά πολύ η εξέλιξη μιας κακοηθείας του μαστού αλλά ακόμη σε ορισμένες περιπτώσεις να υποστρέφεται ή όχι σπανίως να επέρχεται αυτομάτως ίαση. Το ότι αυτές οι ενέργειες είναι σε θέση να αναστείλουν τη ραγδαία εξέλιξη ενός κακοήθους όγκου του μαστού γίνεται σημέρα αποδεκτό και από τη σύγχρονο ολυστική Ιατρική. Η Γιάτρισσα "έριχνε στα άγια" την πάσχουσα από καρκίνο του μαστού και στην περίπτωση βεβαιωθέντος καρκίνου του μαστού από επιστήμονα Γιατρό, εφ' όσον ο όγκος ήταν ανεγχείρητος ή είχε κάνει μεταστάσεις. Τα "Θεωτικά" για την αντιμετώπιση μιας κακοηθείας του μαστού βασιζόταν σε τρόπους που υποδείκνυε η Γιάτρισσα στην πάσχουσα ως τις πλέον τελεσφόρους. Οι κυριότερες από αυτές τις Αγιωτικές πράξεις ήσαν οι εξής:
1. Εκοίμηση σε Εκκλησίες. Η πάσχουσα γυναίκα οδηγείτο στην εκκλησία όπου έπρεπε να κοιμηθεί τρεις νύχτες και κατά προτίμηση κάτω από την εικόνα του αγίου.
2. Οι Προσευχές, τα Τάματα και τα Αναθήματα. Συνιστούσαν την αδιάλειπτη προσευχή με μετάνοιες και θεία Κοινωνία. Ως προς τα τάματα, τα κυριότερα ήταν η τέλεση θείας λειτουργίας σε εκκλησία κάποιου προστάτη αγίου, το άναμα των καντηλιών, το ζώσιμο της εικόνας του Αγίου με 3 περιτυλίγματα από κερί, το ζώσιμο επίσης του Ναού με κερί, το ασήμωμα της εικόνας του αγίου μέρους ή όλου ή προσφορά ομοιώματος μαστού από κερί, ασήμι ή χρυσό. (Εικ. 52)
Η προσφορά κεριού, λαδιού ή λιβανιού, το άναμα λαμπάδας όσο το ανάστημα της πάσχουσας από καρκίνο του μαστού. Ακόμη και η προσφορά ζώων. Στην κατηγορία των ταμάτων για την υγεία του πάσχοντος μαστού περιλαμβανόταν και η πορεία της πάσχουσας γυμνόποδης. "Όποια έχει φάουσα στο βυζί της να πάει ξυπόλυτη στη χάρη του αγίου". Επίσης επιβάλετο και η αποφυγή εργασίας στη γιορτή του προστάτου αγίου και στην κάθε Θεομητορική γιορτή.
3. Τα Αγιάσματα.
Η επίσκεψη σε αγιάσματα και το πλύσιμο του πάσχοντος μαστού με αγίασμα πίστευαν ότι βοηθούν στο "πισογύρισμα" ή στην ίαση του "κακού".
4. Οι Αγιασμοί και η Θεία Μετάληψη.
Γινόταν συχνά γιατί έδιναν ζωή (παράταση).
5. Το Ευχέλαιο.
Οι αγρότισσες και ποιμενίδες καλώς εχόντων των πραγμάτων, έκαναν ευχέλαιο δύο φορές το χρόνο, το Σαρανταήμερο και τη Μεγάλη Σαρακοστή. Επί καρκίνου όμως του μαστού το ευχέλαιο γινόταν κάθε τρεις εβδομάδες για την υγεία της πάσχουσας.
6. Το Σαρανταλείτουργο και οι Εξορκισμοί του Ιερέα.
Η πάσχουσα άνοιγε ερημοκκλήσι και τελούσε κάθε εβδομάδα θεία λειτουργία υπέρ υγείας και μεταλάμβανε των άχραντων μυστηρίων. Όταν ο ιερέας με τα άγια στα χέρια έκαμε τη συνήθη δέηση στη μέση του ναού, η πάσχουσα έσκυβε κάτω από τα άγια και μετά έπινε "τ' απονιψίδια" του ιερέα όταν αυτός νιβόταν στο χωνευτήρι του Ιερού μετά την τελετή της αναίμακτου θυσίας, δηλαδή της θείας λειτουργίας.

Εικόνα 49. α) β) γ) θεραπεία του καρκίνου του μαστού του 15ου-16ου αιώνα. Από τον Johanem Someren το έτος 1672.

Β) Η Δημώδης Βοτανοθεραπευτική του Καρκίνου του Μαστού.
Ενώ η Δημώδης Μαστολογική Βοτανοθεραπευτική χρησιμοποιούσε με καλά αποτελέσματα ποικιλία βοτάνων σε πολλές μαστολογικές παθήσεις για τη θεραπευτική αντιμετώπιση του Καρκίνου του Μαστού χρησιμοποιούσε συνήθως παυσώδυνα βότανα για τη παρηγορική θεραπεία του. Παραθέτουμε ένα πολύ μικρό δείγμα από τα πιο συνήθη που χρησιμοποιούσαν οι Στηθογιάτρισσες για να επιβραδύνουν την εξέλιξη του Καρκίνου του Μαστού.
1. Το "Φαουσόξυλο".
Αυτό αποτελείτο από 40 ρίζες αποξηραμένων μαγικών ιαματικών-φαρμακευτικών βοτάνων. Η Γιάτρισσα τα τοποθετούσε εντός ύδατος, αμίλητα τα έβγαζε τη νύχτα να "ξαστρισθούν" και έδινε στην ασθενή με καρκίνο του μαστού να πίνει νηστικιά κάθε πρωί.
2. Το "Ζωντόχορτο".
Ήταν βότανο με βολβό που πίστευαν ότι παρέτεινε τη ζωή στη γυναίκα με καρκίνο του μαστού. Ίσως να πρόκειται για τον Ομηρικό Μώλυ, το αγριόσκορδο. Αυτό το υποθέτουμε γιατί την πολύ εξαντλημένη γυναίκα από καρκίνο του μαστού δηλ. αυτή με την καρκινοματώδη καχεξία από μεταστάσεις, οι λαϊκές Γιάτρισσες τη λέγανε "Μωλύνα".
3. Το Αστερόχορτο, ίσως η Αλόη ή ο Ελλέβορος.
Όταν η γυναίκα με το "έβγαλμα" του μαστού είχε αφόρητους πόνους τοποθετούσαν πάνω στη φαγέδαινα (εξέλκωση) το Αστερόχορτο για παρηγορική θεραπεία. Το ότι τα βότανα δεν είχαν καμία τελικά ιαματική αξία για τον καρκίνο του μαστού φαίνεται από τη δογματολογία του λαού στα παρακάτω δίστιχα:
"Γιατροί και μάγοι μου'πανε να μη ζητώ βοτάνι γιατ' η πληγή της φάουσας αδύνατο να γιάνει".
"Εις του θανάτου τις πληγές βότανα δεν χωρούνε ούτε γιατροί γιατρεύουνε ούτε άγιοι βοηθούνε"

Εικόνα 50. Λιθογραφία του Max Brodel (1870-1941) της πρώτης ριζικής μαστεκτομής το έτος 1894 από τον W. Halsted στο Johns Hopkins Hospital των ΗΠΑ (εκ του Rutkon)

Η "Μωλύνα". Ήτοι: η γυναίκα με καρκινωματώδη καχεξία από καρκίνο του μαστού
Ο μέσος χρόνος επιβίωσης μιας γυναίκας με καρκίνο του μαστού, τα παλιά χρόνια, ήταν από 18-30 μήνες. Η πρόγνωση για τον καρκίνο του μαστού φαίνεται παραστατικά στο παρακάτω τετράστιχο.
"Όλοι οι γιατροί μου δίνουν δυο χρόνια σαν χαλάλι
μα στη δική μου την καρδιά θεριεύει τρώει η μουρνιά"

Στα λόγια αυτά εκφράζεται η ψυχική απογοήτευση και η μελαγχολία.
Κακό προγνωστικό για τον καρκίνο του μαστού θεωρούσαν οι Γιάτρισσες: "Όταν πονέσουν τα 12 σφοντήλια της ράχης της γυναίκας", τότε έλεγαν ότι "τη βρήκε "χαροκονταριά" και σε λίγο καιρό θα γίνει "Μωλύνα" δηλ. θα εξαντληθεί πολύ και θα είναι αδύναμη. Για να προλάβουν αυτό έκαναν την εξής μαγικοθεραπευτική παρηγορική αντιμετώπιση.

1. Η τόνωση με τα Μώλυα (τα Αγριόσκορδα)
Έβραζαν αγριόσκορδα, τα ανακάτευαν με μέλι, γάλα και τριμμένη ρίζα σκάρφης (ελλεβόρου) και την τάιζαν τρεις φορές την ημέρα για παρηγοριά (παρηγορική θεραπεία).

2. Το Θεογκάλεσμα της απελπισμένης
Όταν η άρρωστη έκανε το Θεογκάλεσμα μόνη της, κλεισμένη στο δωμάτιό της έλεγε συνήθως:
- "Θεέ μου γιατί τα'δωσες τα βάσανα σε μένα;
- Δεν τα'δινες εις τα βουνά π' αντέχουν τα καημένα;"
- "Θεέ μεγαλοδύναμε μεγάλο τ' όνομά σου φύλλο δεν πέφτει από δενδρί χωρίς το θέλημά σου"
- "Σωτήρα Χριστέ μου, Αφέντη μου, Χριστέ και γιάνε το βυζί μου και το μασχαλίτη μου" (μασχαλίτης = η μετάσταση του καρκίνου στους μασχαλιαίους λεμφαδένες)
- "Παναγιά μου Βασίλισσα του Ουρανού μητέρα των Αγγέλων ελπίδα των αμαρτωλών και των απελπισμένων"
- "Παναγιά λεμονήτρα μου (ελεημονήτρα = ελεούσα) λυπήσου με Παναγία μου"
- "Παναγία μου Παρθένα πάντα να'σαι με τα μένα"
- "Αχ Παναγία μου Σπηλιανή που'χεις οκτώ καντήλια γιάνε μου το βυζάκι μου να σου τα κάνω χίλια!"
- "Αχ Παναγία μου, να μου γερέψεις το βυζί μου και θα σου σκειάσω ένα ασημένιο στεφάνι"
- "Παναγιά μου δώσε μου την υγειά μου και να σου φέρω τόσες οκάδες λάδι για τα καντήλια σου"
ή "Να σου ανάβω όλο το χρόνο τα καντήλια σου" ή "Να κάνω στη χάρη σου αρτοκλασία" ή "Να ασημώσω το χέρι σου" ή "Να'ρθω στη Χάρη σου ξυπόλυτη ή μπουσουλώντας". Οι λαϊκές γυναίκες πίστευαν ότι από όλους τους Αγίους η Παναγία έχει μεγάλη επιρροή στον Υιό της και όποια χάρη του ζητήσει γίνεται.

3. Η Πρόγνωση για τη ζωή της πάσχουσας με Εικονομαντεία.
Πίστευαν ότι οι εικόνες φωνάζουν, δακρύζουν, κουνιούνται, είναι βαριές ασήκωτες ή κάνουν θαύματα. Η μεταφορά της εικόνας από την Εκκλησία στο σπίτι, από την ίδια την πάσχουσα γυναίκα (γιατί πίστευαν ότι η εικόνα είχε μεγάλη δύναμη), ήταν αναγκαία. Όταν όμως η ασθενής την αισθανόταν βαριά (λόγω εξαντλήσεως) τότε αυτό δεν ήταν καλό σημάδι.
- Πάσχουσα κόρη: "Κουράστηκα μάνα με την εικόνα στο χέρι ώσπου να τη φέρω εδώ από την εκκλησία είναι βαριά".
- Μητέρα: "Ας είναι κόρη μου. Είναι βαριά γιατί παίρνει το βάρος από το βυζί σου που έχει την κακιά αρρώστια. Τώρα θα γίνεις καλά. Έχει ο Θεός".

4. Η επίσκεψη της Γιάτρισσας
Όταν η πάσχουσα από καρκίνο του μαστού πονούσε πολύ, καλούσαν για να εκτιμήσει την κατάσταση και να απαλύνει τον πόνο της η Στηθογιάτρισσα. Αυτή με την είσοδο στο δωμάτιο της πάσχουσας έλεγε την ευχή "Αζήτηχτη να είμαι", "ο Θεός να σε ξεμιτεύγει", "Ο Θεός μαζί σου, να είσαι καλά κυρά μου και σιδερένια", "Να βρεις την υγειά σου, κουράγιο". Με την υποβολή της Γιάτρισσας η άρρωστη έπαιρνε κουράγιο, αναθαρρούσε. Όταν διαπίστωνε ότι οι στιγμές ήταν κρίσιμες και κυριαρχούσε στην ψυχή της πάσχουσας η αγωνία για τη ζωή, τότε η Γιάτρισσα εγκατέλειπε τις παράδοξες μαγικοθεραπευτικές της μεθόδους και διατηρούσε τη χρήση των θεϊκών γιατί ο πόθος της ζωής εξάπτετο με την επινόηση υπερφυσικών ιαμάτων όπως ήταν τα θαύματα με την αρωγή της υπερφυσικής θείας δυνάμεως.

5. Το κάλεσμα του Ιερέα, η "Στρωτή Ευχή" ή "Ελέηση" και η "Σώση"
Όταν η Γιάτρισσα διαπίστωνε τη σοβαρότητα της κατάστασης της άρρωστης, κατέληγε να συστήσει στους οικείους το κάλεσμα του Ιερέα. Ο Ιερέας πήγαινε και διάβαζε τη "Στρωτή Ευχή" δηλ. μια ευχή ευμενή και επωφελή. Μετά διάβαζε την "Ελέηση" δηλ. την επίκληση του ελέους του Θεού. Λεγόταν "Ελέηση" επειδή ο Ιερέας (στην περίπτωση καρκίνου του μαστού με καχεξία) συνεχώς επαναλάμβανε το "Κύριε Ελέησον". Ο παπάς έφευγε για να επανέλθει το σούρουπο για τη "Σώση". Ο ιερέας όταν πήγαινε να διαβάσει τη "Σώση" ήταν "βουβόπαπας" δηλαδή πέρναγε μέσα στο δωμάτιο της πάσχουσας "βουβός" και "άκριτος" με κερί αναμμένο. Διάβαζε την ευχή και τη μεταλάβαινε και λιβάνιζε το δωμάτιο της για να μη Αγγελοσκιάζεται αφού ήταν ετοιμοθάνατη.

6. Το κάλεσμα του Γιατρού
Τέλος αν υπήρχε κάποιος σπουδασμένος Γιατρός τον καλούσαν στο σπίτι να δει την πάσχουσα. Όταν ο Γιατρός από την είσοδο "μύριζε λιβάνι" προιδεάζετο ότι η άρρωστη είναι σοβαρά, στα τελευταία της και έλεγε κατ' ιδίαν "μυρίζει λιβάνι" που έμεινε ως παροιμιώδης φράση για άπελπι περίπτωση. Η γριά μάνα της άρρωστης έλεγε στο Γιατρό: "Γιατρέ μου πέσαμε στα (Ε)κκλησιαστικά", "Έλαβε και την ευχή στρωτή", "Βλέπω ότι κακοσύντεψε". Ο Γιατρός με κάποια οίηση έλεγε "Τώρα οι άγιοι δεν κάνουνε θαύματα, παλιά όμως μιλούσανε και τα εικονίσματα".Όταν έφευγε ο Γιατρός, η παραδοσιακή Γιάτρισσα συνιστούσε να φωνάξουν πάλι τον Ιερέα να διαβάσει το "αναπαψημάρι" και τη "συγχωρετική" ή "ψυχορραγούσα". Η Στηθογιάτρισσα έμενε πάντα κοντά στο προσκέφαλο της ετοιμοθάνατης άρρωστης και με τη συμπόνια και την αγάπη της, της πρόσφερε μια μορφή ανθρώπινης ευθανασίας!

Εικόνα 51. α) Η πρώτη γυναίκα που υπέστη ριζική μαστεκτομή από τον W. Halsted το 1891 β) Η ριζική μαστεκτομή εθεωρήθη ως ευνουχισμός για τη γυναίκα και την απέφευγαν τις πρώτες δεκαετίας μετά το 1894 με αποτέλεσμα να χάνουν τη ζωή τους και το μαστό τους (εκ των Rutkon και Burian)

Δ. ΟΙ ΓΙΑΤΡΙΣΣΕΣ ΤΗΣ ΔΗΜΩΔΟΥΣ ΜΑΣΤΟΛΟΓΙΑΣ
Τα παλιά χρόνια η εξάσκηση της Δημώδους Μαστολογίας ήταν συνδεδεμένη περισσότερο με τις γυναίκες Γιάτραινες, παρά με τους άνδρες που μετείρχοντο γενικώς την εμπειρική ιατρική. Ο τομέας αυτός της Μαστολογίας ήταν από τη φύση του δυσπρόσιτος στους άνδρες πρακτικούς γιατρούς, λόγω της υπάρχουσας τότε γυναικείας αιδούς και άλλων αποκρύφων παραγόντων, αφού πολλοί από τους λαϊκούς θεραπευτές ήσαν "λάγνοι" καλόγεροι.

1. Οι κατηγορίες των Παραδοσιακών Γιατρισσών που εξασκούσαν τη Δημώδη Μαστολογία
Οι εμπειρικές Γιάτρισσες που ασχολούντο με την υγεία και την Παθολογία των μαστών της γυναίκας ανήκαν σε τρεις κύριες κατηγορίες, με μεγάλη ποικιλία εξειδικεύσεων για την κάθε πάθηση των μαστών. Αυτές ήταν:

α) Οι "Παπαδιές" ή "Παπανταμούδες" ή "Στηθογιάτρισσες" ή "Βυζογιάτρισσες" ή "Γιάτρισσες του Κόρφου" ή "Κορφοψημούδες"
Στην κατηγορία αυτή ανήκαν οι περισσότερες Γιάτρισσες που η ενασχόλησή τους ήταν η Παραδοσιακή Μαστολογία την οποία εξασκούσαν ως μόνιμες Στηθογιάτρισσες με αξιοσύνη, σοβαρότητα, γνώση και ήθος. Οι ειδικές αυτές Γιάτρισσες για τις παθήσεις των μαστών, ισχυρίζονταν ότι είχαν μάθει τη "Γιατροσύνη των βυζιών" από "Κτίσεως Κόσμου"! Από την εποχή του Αδάμ "Από Αδάμ Παπαντάμ" όπως έλεγαν δηλ. από απομνημονεύτων χρόνων, από αρχοντογενιά σε αρχοντογενιά, που οι ρίζες τους χάνονταν στα βάθη των αιώνων. Από προσπάππου προς πάππο και από πατέρα προς γιο ή από Μητροπαράδοση (Εικ.53 Α-Β). Στην κατηγορία αυτή ανήκαν οι κυρίως Βυζογιάτρισσες (Γαλούδες) και οι Στηθογιάτρισσες. Αυτές διέδιδαν καταλλήλως ότι συμπλήρωναν συνεχώς τις γνώσεις τους για τις Μαστολογικές αρρώστιες, έχοντας στην κατοχή τους και εφαρμόζοντας πιστά διαφόρους αρχαίους ιατροσοφικούς κώδικες (χειρόγραφα βιβλία, γιατροσόφια) μεγάλων γιατρών του παρελθόντος, που βρίσκονταν στην κατοχή τους ή του ιερέα συζύγου τους από "Αντάμ-Παπαντάμ" δηλ. από κληρονομία αιώνων. Ένα από τα χαρακτηριστικά τους ήταν ότι κάθε στιγμή συνήθιζαν να τονίζουν την αξία της λέξης Υγείας και την πρόληψη της αρρώστιας. Από τα χείλη τους δεν έλειπε ούτε η ενθάρρυνση και η ελπίδα. Συνεχώς επαναλάμβαναν αισιόδοξες φράσεις όπως: Όλα θα πάνε καλά", "Θα γίνει γρήγορα περδίκι", "μην κιοτίζεις, έχει ο Θεός", "Θα γιάνεις γρήγορα" κ.λπ. Πολλές από αυτές, αφού έδιναν στις πάσχουσες τις οδηγίες για τα γιατρικά που οι ίδιες έφτιαχναν, λ.χ. βάλσαμα, αλοιφές, μαντζούνια, πότια, επιπλέον τους ετόνωναν το ηθικό με λαοσοφικές και ηθικολογικές παραινέσεις όπως λ.χ. "Τι χρειάζεται ο άνθρωπος πάνω σε τούτη τη Γη; Λίγη υγεία και ολόγυρά του τη Φύση, τους δικούς του ανθρώπους και το Θεό τον ίδιο για προστάτη".
Η ψυχοσωματική αυτή αντίληψη και αντιμετώπιση των αρρώστων γυναικών από τις κυράδες παπαδιές ή τις "παπανταμούδισσες" Γιάτρισσες, πιστεύουμε ότι είναι επιβίωση από τις αρχαίες ιέρειες των Ασκληπιείων, οι οποίες είχαν εμβαθύνει στην ανθρώπινη προσωπικότητα και συμπεριφορά και οι οποίες έφθασαν στο σημείο να θεοποιήσουν ως προθιέρειες, πρώτες αυτές, τον πατέρα της Λαϊκής Ιατρικής, τον Ασκληπιό. Αργότερα τις θεοκρατικές και εμπειρικές αυτές γνώσεις των ιερειών των Ασκληπιείων αμφισβήτησαν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι και βαθυστόχαστοι νόες, οι οποίοι έθεσαν τα θεμέλια της επιστημονικής πλέον σκέψης, πάνω στα οποία στηρίχθηκε αργότερα η Ιπποκρατική Ιατρική και σήμερα βασίζεται η σύγχρονη ιατρική σκέψη και η επιστημονική έρευνα.

β) Οι "Παθούσες" ή "Παθές" (Περιστασιακές Γιάτρισσες)
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκαν αρκετές εμπειρικές Γιάτρισσες που θεράπευαν τα "πάθη των βυζιών", περιστασιακά και συνήθιζαν να τονίζουν στις γυναίκες που έπασχαν από διάφορες παθήσεις των μαστών, ότι έγιναν επιτυχημένες πρακτικές Βυζογιάτρισσες επειδή οι ίδιες ήσαν "παθές", "ο παθός είναι Γιατρός" έλεγαν ή "κάλλιο να καλέσεις τον παθό παρά το Γιατρό" κ.λπ. Η αντίληψη αυτή εύκολα εμπεδούτο στις ψυχές των απλών γυναικών, γιατί όταν μια λαϊκή γυναίκα χάσει την υγεία της και την ξαναβρεί, τότε εκ των πραγμάτων γίνεται "παθός" και διεκδικεί ένα μέρος να γίνει "Γιατρός ως ανταπόδοση ότι είναι παθός". Άρα είναι κατά το ήμισυ γιατρός. Επίσης έλεγαν "Ο παθός είναι μισός Γιατρός και μισός Θεός!" (Εικ.54 Α-Β). Η τακτική αυτή κατά την οποίαν η απλή λαϊκή γυναίκα να φροντίζει και να γίνεται γιάτρισσα για κάτι που αφορά την υγεία της, όχι μόνο όταν το έχει, αλλά όταν το χάσει, ήταν έντονα παρατηρημένο στις αγράμματες λαϊκές γυναίκες τα παλιά χρόνια. Οι Γιάτρισσες αυτές έκαναν τις ειδικές για την κάθε συγκεκριμένη κατηγορία παθήσεων των μαστών.

γ) Οι "Χατζούδες" (Περιπλανώμενες Γιάτρισσες)
Η τρίτη κατηγορία ήταν και η πλέον ολιγάριθμη. Αυτές εξασκούσαν τη Δημώδη Μαστολογία μακριά από τον τόπο της καταγωγής τους. Οι πρακτικές αυτές Γιάτρισσσες είχαν αποκτήσει μεγάλη φήμη επειδή έλεγαν ότι θεράπευαν τις περισσότερες αρρώστιες των μαστών που ήσαν χρόνιες και είχαν βραδεία επούλωση δηλ. "αργούσαν να γιάνουν".
Οι "Χαζούδες λεγόνταν επίσης και "Εφτάγερες" γιατί εθεράπευαν εφτά από τις κυριότερες αρρώστιες των βυζιών. Αυτές εξασκούσαν τη Λαϊκή Μαστολογία με μαεστρία και πειθώ μακριά από τη Γενέτηρά τους, καταλλήλως διαδίντας στις λαϊκές τάξεις ότι είχαν βαφτισθεί στον Ιορδάνη ποταμό, εκεί που ο Αη Γιάννης ο Πρόδρομος εβάφτισε το Χριστό (Εικ. 55 Α-Β). Άρα οι πράξεις και ενέργειές τους, καθώς και τα "Γιατροπορέματα" τους για τις αρρώστιες των μαστών ήσαν ευλογημένα και "έπιαναν". Τόνιζαν δε κατά κόρον ότι με τη χάρη που είχαν πάρει από τον Αη Γιάννη έγιαιναν (υγίαιναν) γρήγορα όλα τα παθήματα των βυζιών. Συνήθιζαν και έλεγαν στις αφελείς και αθώες πάσχουσες: "Πρώτα ο Χριστός και η Παναγία, δεύτερος ο Αη Γιάννης, τρίτη Εγώ η Χατζούδα και στερνά ο Γιατρός!!".
Ισχυρίζονταν ότι κάθε πάθηση των βυζιών, που επιλαμβανόταν θεραπευτικά, τους "έστρεχε" δηλ. οδηγείτο σε ίαση. Επίσης ήταν άφθαστες για την θεραπεία των πόνων επί δυσμηνόρροιας (προεμμηνορροϊκό σύνδρομο) τους οποίους θεράπευαν με βότανα που τα λέγαν "Γιαννάκια". Επίσης έφτιαχναν το "Εφταβάλσαμο" δηλ. βάλσαμο για τις πληγές των βυζιών με εφτά βότανα. Οι "Χατζούδες" εσέβοντο και ευλαβούντο την "θεότρομη" γιορτή του Αη Γιάννη, κατά την οποία τηρούσαν απόλυτη νηστεία. Ούτε νερό δεν έπιναν την ημέρα του Αη Γιαννιού για να "πιάνουν" τα "γιατρουλίσματα" τους και να "γερεύουν τα πάθια των βυζιών".

Εικόνα 52. Τάματα με θέμα το μαστό έταζαν οι γυναίκες α) όταν δεν είχαν γάλα (αγαλακτία) β) όταν έπασχαν από καρκίνο του μαστου, για θεραπεία (Φωτ. Αρχείου Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

2. Τα ονόματα και τα παρωνύμια των παραδοσιακών Γιατρισσών που ήσαν περισσότερο ειδικές για συγκεκριμένες παθήσεις των Μαστών
Στις τρεις αναφερθείσες πιο πάνω κατηγορίες των Γιατρισσών που ασχολούντο συστηματικά με τις αρρώστιες των μαστών της γυναίκας, συμπεριλαμβάνονταν και οι "ειδικές" Γιάτρισσες που είχαν καθορισμένο θεραπευτικό πεδίο και με ενασχόληση συναφή σε μια συγκεκριμένη πάθηση των μαστών. Το παρωνύμιο δηλ. ήταν συναφές και υποδήλωνε την αρρώστια του βυζιού που ως "ειδικές" θεράπευαν.
Ενδεικτικά αναφερόμεθα για τη θεραπευτική αντιμετώπιση των κυριότερων παθήσεων των μαστών για τις οποίες έλεγαν ότι είχαν "εξειδικευθεί". Οι παθήσεις αυτές ήσαν οι εξής:

1. Το Οίδημα των θηλών "Πονορώγιασμα" και οι Ραγάδες των θηλών
Ειδικές ήσαν οι "Ταλιαρίστρες" οι "Ρωές", "Ρωούδες", οι "Αβδελλούδες". Αυτές επίσης, εφάρμοζαν προληπτική θεραπεία για τη συμφορητική γαλακτοφορίτιδα ή μαστίτιδα. ΟΙ Αβδελλούδες λ.χ. εφάρμοζαν τις βδέλλες τοπικώς στη θηλαία άλω. Οι βδέλλες ως γνωστόν εκκρίνουν ηπαρίνη και βοηθούσαν με την απομυζητική τους ικανότητα την αποσυμφόρηση του μαστού και του οιδήματος της θηλής.

2. Η Συμφορητική Μαστίτιδα ή Γαλακτοφορίτιδα
Ειδικές ήταν οι "Σπαργωγιάτρισσες", οι "Πετρογιάτρισσες", οι "Βυζοχτενούδες", οι "Τυροβυζούδες", οι "Πενταδάκτυλες" και οι "Παλαμήστρες", οι "Γαλούσες", οι "Νεραϊδάρες".

3. Η Φλεγμονώδης Μαστίτιδα
Ειδικές ήσαν οι "Παπαδιές, οι "Φταρομαμές", οι "Αρμέχτρες", οι "Ρουφήχτρες", οι "Βυζοτρίφτισσες" (Βυζοχτενούδες), οι "Ψηφούδες", οι "Πονόγριες".

4. Το Απόστημα του Μαστού
Ειδικές για τα αποστήματα που συνοδεύονταν από υψηλό πυρετό και τοξικότητα της άρρωστης ήταν οι Κορφοψηφούδες ή "Ψηφούδες", οι Παπαδιές (Παπανταμούδες). Αυτές με νυστέρι (ψηφί) έκαναν διάνοιξη των αποστημάτων των μαστών. Το ίδιο και οι "Αδραχτούδες" με την άκρη πυρωμένου μεταλλικού αδραχτιού και οι "Μαυρομαχαιρούδες" με αιχμηρό μαχαιρίδιο του οποίου η λαβή ήταν από μαύρο κόκαλο με τρία δεσίματα (μαυρομάνικο μαχαίρι) συχνά στην Κρήτη, οι "Σαλαχούδες" με την αιχμηρή ουρά Σαλαχιού (ψαριού). Επίσης οι παραπάνω Γιάτρισσες έκαναν και Φλεβοτομίες και αφαιμάξεις και λέγονταν επίσης "Χαρακώστρες".

5. Ο Ερυσίπελας του Μαστού ή "Ρουσούμπελη" ή "Ανεμοπύρωμα" ή "Πυρό" ή "Φωκιό" ή "Δροσοπήλα"
Για την Ερυσίπελα ειδικές ήσαν οι "Ροσοπυλιούδες", οι "Πυροβυζούδες" και οι "Φωκογιάτρισσες", οι "Ξορκίστρες", οι "Κορφούδες".

6. Φλεγμονώδεις παθήσεις των Μαστών (Δοθιήνες)
Ειδικές ήσαν οι "Τσαπώγες" και οι "Μπλαστρομαντζούδες". Αυτές έφτιαχναν τσάπες = έμπλαστρα και θεράπευαν επίσης τους βυζόπονους με έμπλαστρα ή καταπλάσματα.

7. Η Μαστωδυνία
Ειδικές ήσαν οι "Βιστερογιάτρισσες". Αυτές θεράπευαν τη συγκεκριμένη αυτή μορφή μαστωδυνίας που οφειλόταν στα "βιστιρά" δηλ. στη "δαιμονική πείραξη των βυζιών", ψυχονευρωτικής φύσης, σε άτομα νευροφυτικά με ψυχονευρώσεις.
Επίσης εκτός από τις "Βιστερούδες" που αναφέραμε λόγω της μεγάλης συχνότητας της Μαστωδυνίας ακόμα και τα παλιά χρόνια, πολλές εμπειρικές Γιάτρισσες εθεωρούντο ειδικές όπως οι "Φλομωγιάτρισσες", οι "Πολύξερες", οι "Ξετάστριες", οι "Διαβολοκοσκινούδες", οι "Ξαρμονιάστρες", οι "Μηλογιάτρισσες", οι "Μηνογιάτρισσες", οι "Σκορπιδογιατρίνες" και οι "Βασκαντολόγες". Οι τέσσερις τελευταίες ασχολούνται ειδικά με νέες γυναίκες που είχαν Μαστωδυνία του προεμμηνορροϊκού συνδρόμου (κυκλική).

8. Ο Καρκίνος του Μαστού (Φάουσα)
Ειδικές ήσαν οι "Παγκούρες" ή "Καβουροτρίφτισσες", οι "Πονόψυχες". Οι πρώτες εφρόντιζαν για τον ελκωτικό καρκίνο, προσπαθώντας να ελαττώσουν τον πόνο και τις αιμορραγίες, επιθέτοντας στα φαγεδαινικά έλκη τριμμένες δαγκάνες καβουριών από ποτάμια γι' αυτό λέγονταν και "Ποταμίτισσες". Ίσως επιβίωση αρχαία εξ ου και η ονομασία καρκίνος. Οι "Πονόψυχες" ήσαν επίσης Παπαδιές που η ενασχόληση τους ήταν κυρίως η παρηγορική θεραπεία και η βοήθεια να έχουν οι πάσχουσες ανώδυνο τέλος. Σε μερικές περιοχές της Ελλάδας υπήρχαν και ειδικές για τις παθήσεις των μαστών που τις λέγαν "Βαρθακλούδες" και "Οφιούσες" ή "Φιδούσες. (Εικ.56) Αυτές που είχαν εξειδικευθεί στην κατακράτηση του γάλακτος (σπάργωση), είχαν την ικανότητα να τοποθετούν και να συγκρατούν ένα ζωντανό βάτραχο στο μαστό και στη θηλή του μαστού και να βρίσκουν ειδικό είδος βατράχου που απομυζούσε το γάλα για να μη σπαργώσουν οι μαστοί.
Παρόμοια μέθοδο εφάρμοζαν και οι "Φιδούσες" που έβαζαν και έγλειφαν (έλευχαν) τις θηλές, ειδικά φιδάκια, ακίνδυνα, που τα λέγαν της "Παναγίας τα φιδάκια". Η λαϊκή αυτή πρακτική έχει επιβιώσει από τα αρχαία χρόνια στην Κρήτη, στην Πελοπόννησο (Αρκαδία) και στην Κεφαλλονιά. Τέλος υπήρχαν και οι Γενικές Μαστογιάτρισσες για όλες τις περιστάσεις, οι λεγόμενες "Χροναίες" ή "Βυζογιάτρισσες της Χρονικής". Αυτές σε μεγάλα πατριαρχικά τζάκια που εστεγάζονταν δύο-τρεις μεγάλες οικογένειες με πολλές γυναίκες νέες, θηλάζουσες, γριές κ.λπ. έκαναν συμφωνία και καταξιώνονταν ως Γιάτρισσες μιας μεγάλης Πατριαρχικής οικογένειας ως οικογενειακές Βυζογιάτρισσες των φαμελιών. Οι "φαμελίτισσες" αυτές Γιάτρισσες όφειλαν να επισκέπτονται τακτικά και να εξετάζουν τους μαστούς των γυναικών, των ομαδικώς συμβιούντων οικογενειών. Επίσης εκτάκτως όταν κληθούν αυτές οι Χρονιαίες ή "Γιάτρισσες της Χρονικής" αμείβονταν με ετήσιο μισθό, κυρίως σε είδος λ.χ. λάδι, σταφίδες, τυρί, γέννημα (σιτάρι), κρασί, ζώα κ.λπ.

Εικόνα 53. Οι Παπανταμούδες (Παπαδιές) στηθογιάτρισσες και Βυζογιάτρισσες ήσαν κυρίως Παπαδιές α) Ηπειρώτισσα Μαμμογιάτρισσα και Στηθογιάτρισσα (παπαδιά-πρεσβυτέρα) β) Παπανταμούδα από την Αρκαδία (Φωτ. Αρχείου Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

3. Οι Γιάτρισσες της Δημώδους Μαστολογίας που διαχρονικά συνέχισαν την προληπτική και θεραπευτική αγωγή των Ασκληπιείων
Οι πλέον σοβαρές και αξιόλογες εμπειρικές Γιάτρισσες, που η κύρια ενασχόληση τους ήταν η πρόληψη και η θεραπεία των παθήσεων των μαστών της γυναίκας, ήταν οι Στηθογιάτρισσες ή Βυζογιάτρισσες ή Γιάτραινες του Κόρφου. Αυτές ακολουθούσαν μια λαϊκή ιατρική παράδοση, η οποία εξασκείτο στα Ασκληπιεία από τα πανάρχαια χρόνια. Θεωρούμε ότι οι πράξεις και ενέργειές τους αποτελούσαν επιβιώσεις από τη Δημώδη Μαστολογία των Αρχαίων και των Βυζαντινών που έφθασαν μέχρι των ημερών μας από γενιά σε γενιά. Αναφέρουμε παρακάτω μερικά από τα κυρίως αποτρεπτικά και προληπτικά "Γιατροπορέματα" που έχουν αρχαιοπινή προέλευση.
α) Η συχνή Προληπτική αυτοεξέταση των Μαστών
Οι Γιάτρισσες των βυζιών ισχυρίζονταν ότι εγνώριζαν όλες τις αρρώστιες του "Κόρφου" και έτσι κατόρθωναν να πείθουν τις φτωχές και αγράμματες γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων, τις λεγόμενες "φτωχολογιές" να προστρέχουν συχνά στις Στηθογιάτρισσες όχι μόνο όταν εμφανίζονταν στο μαστό τους κάποιος πόνος ή κάποιο "σγρουμπούλι" ή κάποιο "δάκρυ στη ρώγα του βυζιού" (έκκριση) και γενικά κάποιο "πόνεμα", αλλά έπρεπε να τις επισκέπτονται και όταν ήσαν φαινομενικά υγιείς, για να τους "φτύσουν τον κόρφο" ξορκίζοντας έτσι το πιθανό μελλοντικό κακό.
Οι εμπειρικές Γιάτρισσες παρ' ότι δεν εγνώριζαν τις αιτίες πολλών νοσημάτων των μαστών, πιστές όμως στις επιβιώσεις της αρχαίας παράδοσης, κατόρθωναν να εμπεδώνουν στις γυναίκες ότι οι περισσότερες, ενώ φαίνονται υγιείς, πιθανόν να είναι λανθάνουσες άρρωστες, που αργά ή γρήγορα μπορούσε η πάθηση να επηρεάσει την υγεία των μαστών τους.
Οι συμβουλές που έδιναν στις γυναίκες επικουρούσαν στην προληπτική συχνή αυτοεξέταση των μαστών, ώστε πολλές φορές οι γυναίκες να συναισθάνονται την πιθανή επισφαλή κατάσταση του στήθους τους, ανακαλύπτοντας τυχαίως αλλά εγκαίρως αρχόμενες παθολογικές καταστάσεις, για τις οποίες έπρεπε να αποταθούν στη Στηθογιάτρισσα. Οι "Βυζογιάτρισσες" υποχρέωναν τις γυναίκες της αναπαραγωγικής ηλικίας να ελέγχουν εθιμικά τρεις φορές στο "έμπα, στη μέση και στο έβγα" του μήνα τους μαστούς τους.
β) Οι Θεοφυλαγμοί και οι Εξορκισμοί προς αποτροπή παθήσεων των μαστών
Οι Παραδοσιακές Γιάτρισσες πάντοτε συνιστούσαν στις λαϊκές γυναίκες να προβαίνουν σε "αυτοεξέταση των βυζιών τους" εξορκίζοντά τα, στο άκουσμα κακού ή αρρώστιας για τους μαστούς οποιασδήποτε γυναίκας, λέγοντας: "Φτου! Φτου! Φτου! Στον κόρφο μου, ξορκισμένο το κακό".
Η συνήθεια αυτή με το παραμικρό άκουσμα κάποιας σοβαρής πάθησης των βυζιών, όπως λ.χ. καρκίνου (φάουσας) να φτύνουν τρεις φορές τον κόρφο τους και να σταυρώνουν τα βυζιά τους ήταν καθολικό φαινόμενο τα παλιά χρόνια.
Οι αυτοσχέδιοι Θεοφυλαγμοί και οι αποτροπές που έλεγαν οι γυναίκες του λαού για να αποτρέψουν και να μην προσβληθούν στο εγγύς μέλλον από εκείνη την αρρώστια των μαστών, που τυχαία ακούστηκε και "νοματίστηκε" (ονοματίσθη) ήταν τόσο βαθιά εμπεδωμένη ώστε από το ξόρκισμα του κόρφου επλάσθησαν πλήθος λαϊκών Θεοφυλαγμών και Εξορκισμών, μερικούς από τους οποίους αναφέρουμε παρακάτω:

- "Μακρυά απ' τον κόρφο μου, στα όρη στα βουνά και στων κλαδιών τις ρίζες. Φτου! Φτου! Φτου! στον κόρφο μου"!
- "Στα βουνά και στα κλαδιά να πάει η συμφορά"
- "Στ' άγρια βουνά και στ' άγρια λαγκάδια" (κινώντας σταυρωτά τους μαστούς της)
- "Θεός φυλάξει, μακριά από τα βυζιά μου" (και αφού τα ψάξει συνεχίζει) "Φτου! Φτου! Φτου!"
- "Σε καλό να μου γίνει, μακριά από τούτα τα βυζιά"
- "Δάγκωσε τη γλώσσα σου και σταύρωσε τα βυζιά σου"
- "Καλή μου δείξη". Το λέγει προκαταβολικά όταν δείχνει στη Γιάτρισσα κάποια διόγκωση στο στήθος της
- "Ξορκισμένο να'ναι με τον απήγανο"
- "Αγύρευτο να'ναι κι αποκορωμένο το κακό απ' τα βυζιά μου"
- "Μακριά από 'δω! Διαβατικό! Διαβατικό! να μη το δω στα βυζιά μου"
- "Ο Θεός να μη το δώσει στα στήθια μου (και ψάχνεται προσεκτικά)
- "Ο Θεός να μη το δώσει"
- "Μπα, Θεός φυλάξει. Να'ναι γερά τα στήθια μου. Φτου! Φτου! Φτου!"
- "Μη γένοιτο, η Παναγία να φυλάει τον κόρφο μου. Φτου! Φτου! Φτου!
- "όσα κακά στα πέλαγα κι ακόμα παραπέρα και στα δικά μου τα βυζιά όλη η δροσιά και η γέρα (υγεία)" (Τα ψάχνει προσεκτικά και τα σταυρώνει)
- "Κούφιος τόπος κι άλαλος, μακριά απ' τον κόρφο μου το κακό"
- "Κουφό του πειρασμού τ' αυτί" (=μη γένοιτο)
- "Αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού, Φτου! Φτου! Φτου! στο κόρφο μου για το καλό"
- "Ξορκισμένο να'ναι, γεια στον κόρφο μου. Ιησούς Χριστός Νικά
- "Φτύσε τον κόρφο σου και ψάξου"
- "Μακριά από λόγου μου κι απ' τα στήθια μου"
- "Μπα! Ξορκισμένο να'ναι, φτύσε τα βυζιά σου για γεροσύνη"
- "Ξερός ο λόγος και μακριά απ' τα βυζιά μου"
- "Στάχτη στη γλώσσα σου και γεροσύνη στον κόρφο μου. Φτου! Φτου! Φτου!"
- "Σήκω απ' τον τόπο σου, σαν σε πιάσει ο βυζόπονος και σταύρωσε τον κόρφο σου"
- "Σταυρέ βοήθα μου" (και σταύρωνε τρεις φορές τους μαστούς της)
- "Φτύσε τρεις φορές τον κόρφο σου και να μη σ' εύρει το κακό που νοματίστηκε"

Εικόνα 54. α) Βυζογιάτρισσα "Παθός" από τη Μεσσηνία β) Στηθογιάτρισσα "Παθός" από την Σμύρνη Μικράς Ασίας (Φωτ. Αρχείου Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

γ) Η Εθιμική Παραδοσιακή Αυτοεξέταση των Μαστών από την ίδια τη γυναίκα με τον Εξορκισμό του Κόρφου βοηθούσε στη διαγνωστική προσέγγιση των παθήσεων των μαστών
Ο Εξορκισμός του κόρφου, τελετουργικά από την ίδια τη γυναίκα, αποτελούσε μια "εθιμική" αυτοεξέταση των μαστών της. Με το εθιμικά καθιερωμένο ξόρκισμα του κόρφου, τρεις φορές το μήνα και επιπροσθέτως στο άκουσμα "κακού" για το στήθος, γινόταν αυτόματα από τη γυναίκα μια υποτυπώδεις και στοιχειώδης επισκόπηση και ψηλάφηση των μαστών, των θηλών, των μασχαλιαίων κοιλοτήτων που αφορούσε την εξοικείωση της γυναίκας με τους μαστούς της, παρατηρώντας το σχήμα, τη συμμετρία και το μέγεθός τους. Ο εξορκισμός του κόρφου γινόταν ως εξής: Η γυναίκα με δέος, φόβο και αυτοσυγκέντρωση α) πρώτα σήκωνε το δεξί της χέρι επισκοπώντας το μαστό και έλεγε τρεις φορές φτου! φτου! φτου! στον κόρφο μου και ψηλαφούσε τον μαστό της. Η ανύψωση του χεριού για να φτύσει τον κόρφο της προκαλούσε την αποκάλυψη ανωμαλιών του δέρματος (ρυτίδωση), της θηλής ή και της εμφανίσεως μιας τυχαίας διογκώσεως του μαστού. Έτσι επισκοπούσε και τη μασχαλιαία κοιλότητα, β) Μετά σήκωνε το αριστερό χέρι και επαναλάμβανε το ίδιο. Επίσης, έσκυβε με ελαφρά επίκυψη προς τα εμπρός, άνοιγε το μπούστο της και ξόρκιζε σταυρώνοντας πάλι το στήθος της τρεις φορές ψηλαφώντας τους μαστούς. Με το σταύρωμα του κάθε μαστού διαιρούσε νοερά το μαστό σε τρία (3) τριτημόρια ενώ ταυτοχρόνως ψηλαφώντας πίεζε τους μαστούς στο πρόσθιο θωρακικό τοίχωμα. Τέλος, στο ξόρκισμα του κόρφου ανήκε και το "τίναγμα της ρώγας" δηλ. επισκόπηση και πίεση της θηλής που φανέρωνε τυχόν παρουσία εκκρίσεως από τις θηλές. Έτσι σιγά-σιγά η γυναίκα εξοικειωνόταν με την αυτοεξέταση των μαστών της. Το γεγονός ότι το ξόρκισμα του κόρφου και οι Θεοφυλαγμοί γίνονταν από τις ίδιες τις γυναίκες με κάποια μυστική τελετουργία, μας κάνει να πιστέψουμε ότι οι πράξεις αυτές είχαν σπουδαία ιατρική προληπτική και διαγνωστική σημασία. Στηρίζουμε δε την άποψή μας στο ότι όλη αυτή η διαδικασία συμπίπτει σχεδόν να είναι παρόμοια με μια παραπλήσια φυσική εξέταση των μαστών που θα έκανε ένας σύγχρονος Γιατρός. Πιστεύουμε ότι το φτύσιμο του κόρφου, στο άκουσμα κακού για τους μαστούς, δεν ήταν ούτε πρόληψη ούτε δεισιδαιμονία. Θεωρούμε και πιστεύουμε ότι αποτελούσε ένα "εθιμικό" τρόπο στοιχειώδους επισκοπήσεως και ψηλαφήσεως, δηλαδή αυτοεξετάσεως των μαστών. Ήταν ένας τρόπος απλής φυσικής ιατρικής εξέτασης των μαστών από την ίδια τη γυναίκα στο άκουσμα κακού, γενικώς για τα βυζιά της οποιασδήποτε γυναίκας. Ο λόγος για τον οποίο είχε εθιμικά θεσπισθεί τόσο το "Ξόρκισμα" (επισκόπηση) όσο και το "Σταύρωμα" (ψηλάφηση) των μαστών, ήταν προφανής. Οι Γιάτρισσες κατά παράδοση επεδίωκαν να συμβουλεύουν και να βοηθούν τις αγράμματες λαϊκές γυναίκες, ώστε να προλαμβάνουν κάποια παθολογική εκδήλωση, αποφεύγοντας πιθανές λειτουργικές διαταραχές των μαστών τους.
δ) Η αποτρεπτική δύναμη των Ευφημισμών στις σοβαρές παθήσεις των μαστών της γυναίκας
Μερικοί Θεοφυλαγμοί είχαν ευφημιστικό χαρακτήρα για να "καλοπιάσουν" το πιθανό άγνωστο νόσημα των μαστών που δεν εγνώριζαν ή δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν την εξέλιξή του ή την καλή ή την κακή πορεία του, τουτέστιν την πρόγνωσή του. Αναφέρουμε για παράδειγμα τους επόμενους δύο Θεοφυλαγμούς με Ευφημιστικό χαρακτήρα:
- "Το αγαθό να πάει στα όρη, στα βουνά κι ο κόρφος μου να'ναι για πάντα λεύτερος"
- "Φτου στον κόρφο μου, μακριά από το βυζί μου τ' αμελέτητο" (=η σκληρή διόγκωση του μαστού που δεν γιατρεύεται).
Πολλές Στηθογιάτρισσες όταν είχαν να αντιμετωπίσουν θεραπευτικώς σοβαρές αρρώστιες των μαστών όπως λ.χ. την πυώδη μαστίτιδα, τα πολλαπλά αποστήματα του μαστού, το Ερυσίπελας, τη Φάουσα (καρκίνο του μαστού) εκτός από τα διάφορα "Γιατρολογίσματα" για να επιτύχουν τον σκοπό τους δηλ. την καλύτερη δυνατή θεραπεία της παθήσεως, χρησιμοποιούσαν δύο επιπλέον μέσα α) την μαγική πράξη και β) το μαγικό λόγο που ταίριαζε στην κάθε αρρώστια των βυζιών. Ο λόγος των επωδών, ο ρυθμός της μελωδίας ενίσχυαν τη μαγική πράξη, ιατρικώς δε εμείωναν το αίσθημα του πόνου.
Όλες οι Βυζογιάτρισσες ήσαν Επαοιδοί, τις δε ιατρομαγικές θεραπευτικές τους πράξεις τις συνόδευαν με λόγια ευφημιστικά, συνήθως θρησκευτικού περιεχομένου, με τον σκοπό να συμβάλλουν στην θεραπεία της νόσου με την αποτρεπτική δύναμη της επωδής όπως λ.χ.:
"Εν αρχή ην ο λόγος και ο λόγος ην προς τον Θεόν και ο Θεός ην ο λόγος. Τα δύο βυζιά σου τρία κακά τα βρήκαν, αλλά εγώ τα σταυρώνω για να γιάνουν στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Ο Ιησούς Χριστός Νικά κι όλα τα κακά σκορπά".
Οι Γιάτρισσες θεωρούσαν τον Ευφημισμό αναγκαίο στις δυσκολοθεράπευτες αρρώστιες των βυζιών, οι δε πάσχουσες λαϊκές γυναίκες πίστευαν στη μαγική δύναμη του λόγου. Έλεγαν δε συχνά τους ευφημισμούς για να υπερνικήσουν τους υποσυνείδητους φόβους τους, ιδίως όταν είχαν "βυζόπονο" που επέμενε ή κάποια σκληρή διόγκωση στο μαστό τους που δεν εγνώριζαν την αιτιολογία ή την πορεία της και κατέχονταν από την αβεβαιότητα της τρομάρας της φάουσας (καρκινοφοβίας).
Οι Βυζογιάτρισσες συνήθως προέβαιναν σε ευφημιστικές αλλαγές των ονομάτων των επικινδύνων παθήσεων των μαστών, για να τις κάνουν "καλόβολες" και να αποφύγουν τη βλάβη από αυτές. Πίστευαν ότι η κακή πρόγνωση μιας νεοπλασματικής παθήσεως του μαστού αποφευγόταν, εκτός από την αλλαγή του ονόματος και επιπλέον με την ευγενική προσφώνησή της ή και με άλλα κατάλληλα ονόματα που απέβλεπαν να σταματήσει το κακό που προξενούσε η νόσος π.χ. μεταστάσεις.
Πίστευαν ότι με την αλλαγή του ονόματος μιας αρρώστιας των μαστών άλλαζαν και τη συμπεριφορά της και αποφεύγονταν οι κακές επιδράσεις της. Έτσι λ.χ. για τη φάουσα (καρκίνο) ενώ εγνώριζαν ότι ήταν επάρατη νόσος την λέγαν "αγαθό" και παρ' ότι εγνώριζαν ότι τον καρκίνο του μαστού τον έφερε στο μαστό της γυναίκας ο διάβολος, άλλαζαν αμέσως το όνομα της νόσου για να εξαπατήσουν τον δαίμονα της ασθένειας αυτής. Αυτός ήταν ο λόγος που η Γιάτρισσα απαγόρευε την προφορά του κανονικού ονόματος σε οποιασδήποτε από τις παθήσεις των μαστών.
Τα φάρμακα επίσης που χρησιμοποιούσε η Στηθογιάτρισσα για τη θεραπεία του ελκωτικού καρκίνου του μαστού τα έλεγε "δροσερά", ευφημιστικά για να δροσίσουν λ.χ. διάφορες παυσώδυνες σκόνες αλόης, ελλέβορου, μανδραγόρα ή βάλσαμο επουλωτικό. Επιπλέον η Γιάτρισσα έγραφε σε ένα χαρτάκι το όνομα "Ελπίς" ή "Ζωή" ή "Καλομοίρα" και μ' αυτό επικάλυπτε το φαγεδαινικό τραύμα (έλκος) που είχε καλυφθεί με τα "δροσερά". Επάνω δε στο χαρτάκι, έβαζε φρέσκα φύλλα μουριάς (γι' αυτό ο καρκίνος του μαστού λεγόταν και "Μουρνιά").
Η προσπάθεια των Γιατρισσών να κατανικήσουν με τη μαγική δύναμη του λόγου, τις υπερφυσικές δυνάμεις και να τις καταστήσουν ακίνδυνες ήταν πολύ συχνή στις παθήσεις των μαστών της γυναίκας, γιατί πίστευαν ότι ο Ευφημισμός ως μέσον αποδιώξεως της αρρώστιας από τους μαστούς της πάσχουσας γυναίκας, συνέβαλε στην επιτυχία της ίασης. Την ίδια πίστη είχαν και οι λαϊκές γυναίκες που θεωρούσαν τον Ευφημισμό ως μέσο έκφρασης δέους και σεβασμού προς τις κακές δυνάμεις της αρρώστιας των μαστών, τις οποίες όφειλαν να κολακεύουν με την ελπίδα να γίνουν καλόβολες και προστατευτικές.
ε) Η ψυχονοηματική μέθοδος του εξιλεωτικού λόγου με παραγλωσσικά μέσα (επιτονισμό, υπερώνυμα, μετώνυμα, φωνήματα, μορφώματα κ.λπ.)
Όταν η γυναίκα με προχωρημένο καρκίνο του μαστού, με μεταστάσεις και καρκινωματώδη καχεξία βρισκόταν στο κρεβάτι του πόνου και έβλεπε τη δυσαρμονία του οργανισμού της να της αναστέλει κάθε ανθρώπινη δράση, συνήθως συνέδεε την κατάστασή της αυτή με το τέλος της ζωής της, και ο φόβος της, ως ανθρώπινης ύπαρξης ήταν δικαιολογημένος. Για να αποφύγει την εκμηδένισή της από την φοβερή ασθένεια μαζί με τη Στηθογιάτρισσα και τους οικείους της, μετερχόταν ποικίλα θεραπευτικά μέσα αποτροπής και εξοβελισμού του κακού, για να λυτρωθεί από την αρρώστια. Στη λογική αντιμετώπιση των κακοηθών νεοπλασμάτων του μαστού, τόσο η Δημώδης Μαστολογία όσο και η Επίσημη Ιατρική είχαν πάντα τον ίδιο στόχο, σε αντίθεση με τα σύγχρονα μέσα της ίασης που διαθέτει η Ιατρική και είναι υπέρτερα, τα παλιά χρόνια η Δημώδης Μαστολογία διέθετε για ίαση μόνο τα διάφορα βότανα και άλλες παραδοσιακές φυσικές μεθόδους θεραπείας κυρίως ως παρηγορικές.
Στον τομέα όμως αυτό, της θεραπευτικής αντιμετώπισης του καρκίνου του μαστού οι Στηθογιάτρισσες είχαν αναπτύξει σε ικανοποιητικό βαθμό, τη δια λόγου θεραπεία. Επειδή πίστευαν στις αποτρεπτικές και ιαματικές ικανότητες του λόγου, τις χρησιμοποιούσαν ως παρηγορική θεραπεία στις γυναίκες που έπασχαν από κακοήθη νεοπλάσματα του μαστού, πολλές από τις οποίες επηρεάζονταν ψυχοσωματικά και ανακουφίζονταν. Μερικές δε είχαν και μεγάλη παράταση της ζωής τους. Ως εκ τούτου η θεραπευτική χρησιμοποίηση του λόγου ως "ψυχής ίασις" ήταν η καλύτερη παρηγορική θεραπεία. Επειδή η πάσχουσα λαϊκή γυναίκα εξελάμβανε πάντα το θάνατο ως επακόλουθο της "φάουσας" (καρκίνου του μαστού) οι Βυζογιάτρισσες είχαν καλλιεργήσει τις νοητικές επιταγές για τον καρκίνο του μαστού ώστε α) να μιλάνε γι' αυτόν κολακευτικά, να καλοπιάνουν δηλαδή την κακιά αρρώστια και β) να την ξορκίζουν.
Ο συνειδητός στόχος με το ψυχολογικό υπόβαθρο του λόγου, ως κολακευτικό και εξορκιστικό, αφορούσε το κέντρο του συναισθήματος, που ήταν ο υποθάλαμος του εγκεφάλου, ενώ ταυτόχρονα ήταν και το κέντρο της παραγωγής πολυπεπτιδίων ευεξίας όπως Β-ενδορφινών ντοπαμίνης, στιμουλίνης, με σκοπό να εξαφανίσουν ή να μειώσουν τον πόνο, τον φόβο και την ντροπή που προκαλούσε ένας ελκωτικός καρκίνος του μαστού και το φόβο του θανάτου, ως επακόλουθο του, που προκαλούσε η ανίατη αυτή πάθηση αφού τότε ταυτιζόταν με το θάνατο. Η ίδια η λέξη "Φάουσα" έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου που προκαλούσε φόβο και άγχος. Σήμερα η Επίσημη Ιατρική την "ανίατη" φάουσα του μαστού την κατέστησε κατά 70% ιάσιμη. Ο καρκίνος του μαστού σήμερα ελέγχεται από την Ιατρική και επομένως είναι λιγότερο τρομακτικός στην ψυχή της γυναίκας απ' ότι ήταν προ 150 και 200 χρόνια. Ασχέτως όμως από την πρόοδο της Ιατρικής, ο καρκίνος του μαστού, λόγω της ετήσιας αυξήσεως του εξακολουθεί να τρομοκρατεί τη γυναίκα.
Οι Στηθογιάτρισσες με την ανθρώπινη συμπεριφορά τους προς την πάσχουσα γυναίκα είχαν αναπτύξει τον "εξιλεωτικό λόγο" που περιελάμβανε: α) την αποσιώπηση, δηλ. η εμπειρική Γιάτρισσα δεν μιλούσε για τη φάουσα αλλά αυτή υπονοείτο με παραγλωσσικά μέσα, ήτοι με επιτονισμό όπως λ.χ. χαμήλωμα της φωνής, επιμήκυνση της φράσεως ή εξωγλωσσικά μέσα, με μορφασμούς ή κινήσεις χεριών, β) με την παραποίηση των λέξεων των ενδεικτικών της παθήσεως, γ) με την αναφορά στην ασθένεια με ειδικούς συνώνυμους όρους, δ) με τη χρήση υπερωνύμων όρων στη θέση της λέξεως που υποδήλωνε τον καρκίνο του μαστού όπως λέξεις που υποδήλωναν το άρρητο, το αμελέτητο, το αμολόγητο, ε) με την μετωνυμία της νόσου και συνεκδοχικώς ως η "καλή, η "γλυκιά". Έτσι η Γιάτρισσα με το έμφυτο γλωσσικό αισθητήριο μετέτρεπε από αγάπη και ανθρωπιστική αντιμετώπιση της γυναίκας τη δήλωση για την αρρώστια, σε συνδήλωση, που έχει έντονη βιωματική σημασία. Έτσι πίστευε ότι εξιλέωνε και κολάκευε για να αποτρέψει την κακή εξέλιξη του καρκίνου του μαστού της γυναίκας. Ο έμφυτος αυτός γλωσσικός τρόπος για την πλούσια Ελληνική Γλώσσα εδώ και αιώνες ήταν επωφελής και είναι και σήμερα, όχι μόνο για τις αγράμματες αλλά και για τις μορφωμένες γυναίκες. Τα φωνήματα, τα μορφώματα, οι συλλαβές, οι λέξεις, οι φράσεις, οι στερεότυπες εκφράσεις που ήταν ευχετικές (=κολακευτικές) και εξορκιστικές (αποτρόπεες) δηλ. οι ευχές και οι επωδές. Οι Ψυχονοηματικές αυτές μέθοδοι της Στηθογιάτρισσας, τα παλιά χρόνια, είχαν διάσταση κοινωνικής ιατρικής ψυχολογίας.
στ) Η Αποτροπή και Απαγόρευση αγγίγματος από τον σύζυγο των Μαστών της γυναίκας του για να μην πάθουν τα βυζιά της "Ανεμοπύρωμα", "Πύρωμα" ή "Φωκιό" δηλ. από Ερυσίπελα
Οι παραδοσιακές Βυζογιάτρισσες είχαν θεσπίσει αυστηρούς εθιμικούς κανόνες προς αποφυγή βλάβης των μαστών, ιδίως φλεγμονών Ερυσιπέλατος, Μαστίτιδας, Αποστημάτων κ.λπ. Οι μαστοί της νύφης από την πρώτη νύχτα του γάμου, απαγορευόταν να αγγιχθούν από το σύζυγο "για να μην πάθει στηθικά" η γυναίκα. Οι μαστοί ανήκαν στο μέλλον να γεννηθεί βρέφος και άρα εθεωρούντο ιεροί. Η απαγόρευση αυτή στον άνδρα να τους αγγίζει ήταν από τα "ουκ άνευ". Ίσως οι τραχείες επιφάνειες των σκληρά εργαζόμενων τότε νέων ανδρών προκαλούσαν αόρατες αμιχές ή εκδορές ή δε έλλειψη επαρκούς καθαριότητας ευνοούσε την ανάπτυξη στρεπτοκοκκικών λοιμώξεων όπως ήταν το Ερυσίπελας του μαστού, η φλεγμονώδης μαστίτιδα κ.λπ. που τότε ήσαν τόσο συχνά ώστε ενδημούσαν.
ζ) Η προληπτική αξία των αφαιμάξεων (φλεβοτομιών) για την "γεροσύνη" (υγεία) των μαστών της θηλάζουσας.
Οι Βυζογιάτρισσες είχαν εμπεδωμένη την αντίληψη ότι τα περισσότερα "πάθη των βυζιών" στις θηλάζουσες οφείλονταν στο "κακό γαίμα". Προς τούτο, όλες ανεξαρτήτως οι "Κορφογιάτρισσες" κάθε χρόνο εφάρμοζαν συστηματικά διάφορες ήπιες μεθόδους όπως ήταν οι αφαιμάξεις σε τακτά χρονικά διαστήματα για την πρόληψη των νοσημάτων των μαστών της θηλάζουσας γυναίκας. Αυτές ελάμβαναν χώρα πολλές φορές ομαδικά α) στις αρχές Φεβρουαρίου επειδή πίστευαν ότι τον "Φλεβάρη ανοίγουν οι 72 φλέβες των βυζιών και του κορμιού. Για τον ίδιο σκοπό φλεβοστομίες έκαναν β) την Πρωτομαγιά, γ) του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης (21 Μαΐου), δ) την εορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (6 Αυγούστου) και ε) του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου), για να "σταυρώσουν το κακό γαίμα" (αίμα) δηλ. ό,τι κακό μπορούσε να φέρει μέσα του το αίμα της γυναίκας, το οποίο πιθανόν να έβλαπτε τους μαστούς της. Στην πραγματικότητα οι αφαιμάξεις προστάτευαν περισσότερο το θηλάζον βρέφος και λιγότερο τη μητέρα από τοξινιάσεις, ασθματικές κρίσεις, εκζέματα, λαρυγγίτιδα, σπασμούς κ.ά. αλλεργικά νοσήματα αφού πολλά αλλεργιογόνα γνωρίζουμε σήμερα ότι διέρχονται στο μητρικό γάλα με το θηλασμό.
η) Οι προληπτικές διαιτητικές ορμήνιες και νηστείες για την υγεία των μαστών της θηλάζουσας.
Οι εμπειρικές Γιάτρισσες πίστευαν ότι η κακή διατροφή έφερνε γαστρεντερικές διαταραχές που επηρέαζαν τη λειτουργία των μαστών και ευνοούσαν την εμφάνιση παθήσεων στο θηλάζον βρέφος. Έτσι λ.χ. η θηλάζουσα απαγορευόταν να φάει 1) λαγό για να μη "λαγοκοιμάται" το παιδί, 2) σαλίγκαρους για να μην έχει σάλια το παιδί και γίνει βλάκας, 3) Ψάρι για να μη "σπαρταράει" το παιδί σαν το ψάρι, 4) Χοιρινό για να μη γίνει στους τρόπους το παιδί σαν το γουρούνι, 5) Μανιτάρια για να μην το φάει η Γη (ίσως αμανίτες) κ.λπ.
Επίσης έφτιαχναν θεραπευτικά ή δυναμωτικά μαντζούνια και έδιναν ορμήνιες να αποφεύγουν τη λαιμαργία, γιατί "το πολύ φαΐ σπληνιάζει και το βυζί το κοντριάζει". Συνήθιζαν να επιβάλουν στη θηλάζουσα τη λήψη καθαρτικών, ιδίως όταν το βυζανιάρικο παιδί έβγαζε κοκκινίλες ή είχε βρεφικό έκζεμα. Οι τοξίνες από δυσπεψίες της μητέρας επηρέαζαν το δέρμα του βρέφους αποβαλλόμενες με το μητρικό γάλα. Πίστευαν ότι οι περισσότερες αρρώστιες των μαστών, ακόμα και η "φάουσα" (ελκωτικός καρκίνος του μαστού) προέρχονταν από το φαγητό και την έλλειψη νηστείας. Τις διάφορες νηστείες πίστευαν ότι τις είχε καθιερώσει για τις γυναίκες η Παναγία. Γι' αυτό επιστούσαν την προσοχή λέγοντας "Αν φας Τετάρτη η Παναγία θα σου κρατήσει θυμό μόνο τρεις μέρες, αν φας όμως Παρασκευή θα είναι θυμωμένη η Παναγία για τρία χρόνια και θα στείλει τη "θύμωση" στα βυζιά σου που "θα πάθουν τα πάθια τους". Στα πάθια των βυζιών περιλαμβάνονταν από το απλό θύμωμα όπως ήταν το οίδημα και οι ραγάδες των θηλών μέχρι τα σοβαρότερα όπως η φλεγμονώδης μαστίτιδα, το απόστημα του μαστού και ο Ερυσίπελας του μαστού. Όσον αφορά τη φάουσα (καρκίνο του μαστού) αυτή μόνο ο "Τρισκατάρατος" την έστελνε στις γυναίκες αλλά ουδέποτε η πονόψυχη Παναγία της.
θ) Αποφυγή εξετάσεως των βυζιών μιας Ρωμιάς από άγνωστες ψευτογιάτρισσες (τσιγγάνες) για να μην τους μαγέψουν τα βυζιά
Επειδή οι Ελληνίδες εμπειρικές Γιάτρισσες εφάρμοζαν μια ανώτερη ανθρωπιστική προσέγγιση προς τις πάσχουσες από νοσήματα των μαστών Ρωμιές, ως ομόθρησκες, ομόγλωσσες και ομοεθνείς, υπήρχε στην κοινωνία διάχυτη η αίσθηση ότι οι ξένες αλλόθρησκες Γιάτρισσες δεν θα είχαν ευεργετικό αποτέλεσμα στην πάσχουσα γυναίκα επειδή δεν ήσαν του ίδιου φυράματος με τις Ρωμιές, αλλά εθεωρούντο "Αγύρτισσες" ή "Τσαρλατάνες".
Από τα στοιχεία της έρευνάς μας βρήκαμε μόνο σποραδικές περιπτώσεις όπου εμπειρικές Γιάτρισσες Αθήγγανες, Τουρκάλες, Αρμένισσες, Αιγύπτιες και Εβραίες που ασχολούνταν με τη Λαϊκή Μαστολογία σε πόλεις με αλλοεθνείς μειονότητες, όπως ήταν τότε η Θεσσαλονίκη, η Ξάνθη, τα Γιάννινα, η Ρόδος, η Σμύρνη, η Πόλη (Κωνσταντινούπολη). Οι Γιάτρισσες αυτές συχνά προσπαθούσαν να ξεγελάσουν τις αφελείς χωρικές γυναίκες στις οποίες συνήθως πωλούσαν αλοιφές ή θεραπευτικά βάλσαμα ή μαντζούνια ή κόνεις για την κάθε αρρώστια των μαστών.

	Εικόνα 55. α-γ) "Χατζούδες" Στηθογιάτρισσες. Έλεγαν ότι είχαν βαφτισθεί στον Ιορδάνη ποταμό γιαυτό ήσαν άφθαστες βυζογιάτρισσες. (Φωτ. Αρχείου Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

4. Τα χαρακτηριστικά και οι αρετές των Παραδοσιακών Γιατρισσών που εξασκούσαν τη Δημώδη Μαστολογία και η "Παρακαταθήκη" τους για τις νεώτερες γενιές.
Τις ευτυχισμένες και "πέτυχες" Στηθογιάτρισσες χαρακτήριζαν αδρά οι παρακάτω ιδιότητες:
α) Το μεγαλείο να επικοινωνούν άνετα με τη γυναίκα που έπασχε από τους μαστούς της
Ενώ οι περισσότερες παραδοσιακές Στηθογιάτρισσες δεν εγνώριζαν σχεδόν καθόλου τη φυσιολογία των μαστών και εστερούντο παντελώς των απαραιτήτων ανατομικών γνώσεων, όμως τις εμπειρικές τους γνώσεις για τα διάφορα νοσήματα των μαστών, τις είχαν αποκτήσει κυρίως από κληρονομική διαδοχή. Οι Γερόντισσες (Νόνες) της οικογένειας καθοδηγούσαν τις νεώτερες απογόνους, τις μητέρες ή τις κόρες στην άσκηση της τέχνης της Πρακτικής Μαστολογίας (Εικ.55 Α). Έχουμε διαπιστώσει ότι οι λαϊκές Γιάτρισσες είχαν κατορθώσει να επιτυγχάνουν το μεγαλείο της επικοινωνίας με τη γυναίκα, γιατί είχαν ως αρχή να μη στοχεύουν μόνο στην τοπική αντιμετώπιση μιας παθήσεως των μαστών, αλλά στη γενικότερη προληπτική θεώρηση και θεραπεία της νόσου, φροντίζοντας ταυτοχρόνως ψυχολογικά και τη γυναίκα-άνθρωπο, η οποία είχε προστρέξει προς αυτή για βοήθεια. Οι Γιάτρισσες αυτές απέφευγαν να απελπίζουν ή να αποθαρρύνουν τις πάσχουσες. Με την αφοσίωση και τη στοργή τους, παρά με τις αμφίβολες γνώσεις τους, μαγνήτιζαν κυριολεκτικά τις άρρωστες. Αυτές ως "ειδικές στις παθήσεις των μαστών παρ' ότι έκαναν πολλές φορές ότι ήσαν "παντογνώστριες", αν και ήσαν αγράμματες, είχαν όμως αναπτύξει μια "πληθωρική ανθρωπιά" και απέβλεπαν στη γενικότερη ψυχολογική αντιμετώπιση της παθήσεως από τις άρρωστες γυναίκες.
Τις διέκρινε πάντοτε ευσυνειδησία και γι' αυτό πρόθυμα οδοιπορούσαν συνεχώς, κάνοντας "ποδοσκόπια", τρέχοντας στις φτωχογειτονιές. Αυτές οι Στηθογιάτρισσες έσκυβαν στην άπορη και φτωχή γυναίκα, που είχε κάποιο είδος "Βυζόπονου", με τη διπλή υπόστασή τους, δηλαδή τη σχετική ή παντελή "άγνοια", αλλά και με τη μεγάλη ψυχική ενθάρρυνση, που έκανε θαύματα στις γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων.
β) Η πίστη των εμπειρικών Γιατρισσών στην ορθή διάγνωση και στην κατάλληλη θεραπευτική αντιμετώπιση των παθήσεων των μαστών
Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά που διέκριναν τις Βυζογιάτρισσες ήταν ότι δεν αμφέβαλαν ποτέ για τη διάγνωσή τους. Πολλές φορές, χωρίς να έχουν πάρει ιστορικό της άρρωστης γυναίκας, που είχε "βυζόπονο" ή κάποια διόγκωση στο μαστό της, μόνο με μια ματιά κατά την επισκόπηση και ψηλαφώντας, με βελούδινα δάχτυλα, το πάσχον μέρος του μαστού, διαπίστωναν τα εμφανή συμπτώματα και διαισθάνονταν την ορθή διάγνωση πιστεύουσες ότι εφάρμοζαν τη σωστή θεραπεία χορηγώντας το "σωτήριο" φάρμακο, ή ακόμη και κάποιου είδους επέμβαση, έχουσες πλήρη βεβαιότητα για την αποτελεσματικότητα των πράξεών τους. Μερικές απ' αυτές τις Γιάτρισσες που τις διέκρινε ανωτέρα ευφυΐα, ικανότητα, ευθυκρισία, δεξιότητα και ταχύτητα, αντιμετώπιζαν επιτυχώς πολλές χειρουργικές παθήσεις των μαστών όπως λ.χ. τα αποστήματα, τις γαλακτοκήλες, τα συρίγγια κ.λπ. ώστε να εκτελούν και μικροεγχειρήσεις λ.χ. με πυρωμένο μεταλλικό αδράχτι ή με το "ψηφί" αυτοσχέδιο μαχαιρίδιο (νυστέρι) γι' αυτό τις λέγαν "Ψηφούδες". Με επιδεξιότητα προέβαιναν στη διάνοιξη αποστημάτων και παροχέτευση της αποστηματικής κοιλότητας, τοποθετώντας το φυτίλι της καντήλας που έπαιρναν από το εικονοστάσι ή την εκκλησία της Παναγίας ή τον Αη Γιάννη (για να γιάνει).
Οι παραδοσιακές Γιάτρισσες σε πολλές περιπτώσεις, με την οξεία αντίληψη, απεδείχθησαν επιδέξιες θεραπεύτριες. Δεν ήταν σπάνιο το φαινόμενο οι λαϊκές αυτές Γιάτρισσες οι φημισμένες για τους "βυζόπονους", να αμιλλώνται τους διαπρεπείς και σπουδασμένους Γιατρούς. Αυτές οι "Κορφούδες" χωρίς να έχουν διδαχθεί την επίσημη Ιατρική, δεν είχαν περισσότερα θύματα από πολλούς διπλωματούχους Γιατρούς, που είχαν σπουδές στην Ευρώπη τον περασμένο αιώνα. Τις εμπειρικές Γιάτρισσες, τις ειδικές για τις παθήσεις των μαστών τις προτιμούσαν επίσης και όσες από τις εύπορες αστές είχαν κάποια απογοήτευση από τους επιστήμονες Ιατρούς όπως ήταν οι μαστωδυνίες "βυζόπονοι". Είναι γνωστό ότι οι μαστωδυνίες από τα χρόνια εκείνα μέχρι και σήμερα ακόμη, ήταν η πιο συχνή αιτία που έφθανε στο ποσοστό των 60-70% και ανάγκαζε μια γυναίκα να επισκεφθεί τον επιστήμονα Γιατρό ή την πρακτική Γιάτρισσα.
Οι Στηθογιάτρισσες ισχυρίζονταν ότι μπορούσαν καλύτερα να ξεχωρίσουν ένα "βυζόπονο" (μαστωδυνία) αν αυτός οφειλόταν σε οργανική βλάβη του μαστού ή ήταν σύμπτωμα μιας ψυχονευρωτικής προσωπικότητας ή ήταν τοιχωματικός πόνος από τοπικό οίδημα των χονδροστερνικών διαρθρώσεων του θώρακος (σύνδρομο του Tieza) σε όσες κουβαλούσαν ζαλίκες ξύλα ή συχνά το νεροβάρελο ή εργάζονταν πολλές ώρες στον αργαλειό ή έσκαβαν στα χωράφια ή εργάζονταν σκληρά και μονότονα σε οικιακή βιοτεχνία. Τέλος οι εμπειρικές Γιάτρισσες εγνώριζαν αν ένας επίπονος βυζόπονος ήταν προεμμηνοροϊκός και αν έφευγε μετά την έμμηνο ρύση. Πολλές φορές η ανθρώπινη αντιμετώπιση, το μεγάλο ενδιαφέρον και η φροντίδα των Γιατρισσών, που η ενασχόλησή τους ήταν η θεραπεία των παθήσεων των μαστών, ιδίως των φτωχών άρρωστων γυναικών, ερχόταν να αναπληρώσει την "ατελή γνώση" τους.
γ) Οι Βυζογιάτρισσες ήταν ικανές να αντιμετωπίζουν όλες τις παθήσεις των μαστών, οργανικές ή μη, ιάσιμες ή ανίατες με γνώμονα πάντα την ανθρώπινη πλευρά της άρρωστης
Οι φημισμένες Βυζογιάτρισσες όφειλαν τις επιτυχίες τους όχι μόνο στην αντιμετώπιση των νοσημάτων των μαστών που είχαν σχέση με ψυχοσωματικούς παράγοντες, αλλά και όλα τα είδη των νοσημάτων των μαστών, από τα πλέον απλά και ιάσιμα μέχρι τα πλέον σοβαρά και ανίατα.
Είναι γνωστό ότι μερικές "παθήσεις" των μαστών που συνοδεύονται από πόνο ή ταυτίζονται με το νευροψυχικό κόσμο της γυναίκας, για να αντιμετωπισθούν επιτυχώς, χρειάζονται λεπτότητα και ευαισθησία. Υπήρχαν όμως και αρρώστιες των μαστών της γυναίκας αποτρόπαιες, ανίατες, που αφαιρούσαν τη ζωή, με πολλές επιπλοκές και πόνους όπως ήταν ο ελκωτικός καρκίνος του μαστού, η φοβερή και τρομερή "φάουσα" φαγεδαινική μορφή του διηθητικού καρκινώματος. Οι σοβαρές αυτές αρρώστιες των μαστών δεν ήταν αποτρεπτικές για τις εμπειρικές αυτές Γιάτρισσες. Παρ' ότι δεν υπήρχαν τότε τα επιστημονικά και τεχνολογικά μέσα που διαθέτει η σύγχρονη ιατρική για μια πλέον ελπιδοφόρο αντιμετώπισή τους.
Οι Παραδοσιακές αυτές Γιάτρισσες φρόντιζαν με πίστη, στοργή, υπομονή και αγάπη να αντιμετωπίζουν παρόμοιες επώδυνες ή χρόνιες απελπιστικές καταστάσεις, τονώνοντας με ποικίλα παρηγορικά μέσα τη γυναίκα-άνθρωπο και την πάσχουσα ψυχή της, αυξάνοντας την άμυνα του οργανισμού της, με την ενίσχυση του ανοσοβιολογικού της συστήματος. Ίσως στο εγγύς μέλλον ο ρόλος του ανοσοβιολογικού συστήματος να είναι καθοριστικά θετικός μαζί με την μέλλουσα γονιδιακή θεραπεία, ώστε να δοθεί αίσια λύση στον καρκίνο του μαστού, που είναι υπεύθυνος για τον θάνατο εκατομμυρίων γυναικών στον κόσμο και αποτελεί την πρώτη αιτία θανάτου από όλους τους καρκίνους της γυναίκας.
Οι Βυζογιάτρισσες της εποχής εκείνης, προφητικά πίστευαν ότι η εκμάθηση και η εξάσκηση της "Γιατροσύνης των βυζιών της γυναίκας", όπως έλεγαν, δεν τελειώνει ποτέ αφού ήταν ένα γοητευτικό πεδίο δουλειάς, που αποσκοπούσε και συνέτεινε ώστε η βοήθειά τους να είναι περισσότερο αποτελεσματική. Θεωρούσαν ότι, με αίσθημα ευθύνης και ευχάριστη διάθεση, προσέφεραν στην άρρωστη γυναίκα την αναγκαία συμπαράσταση και θετική βοήθεια, ώστε οι "Ιατρικές" τους υπηρεσίες να είναι περισσότερο επαγωγοί. Το γεγονός αυτό έδινε στις παραδοσιακές αυτές θεραπεύτριες την αίσθηση ότι επιτελούσαν ολοκληρωτικά την αποστολή τους στην κοινωνία (Εικ.53).
δ) Η αξία της Πρακτικής Ψυχολογίας στην αντιμετώπιση των παθήσεων των μαστών είτε αυτές ήσαν σοβαρές και ανίατες ή ακόμη και ιάσιμες
Τις Στηθογιάτρισες τις χαρακτήριζε, όχι σπάνια, μια διακριτική εφαρμοζόμενη λαϊκή ψυχολογία. Πίστευαν απλά, ότι χωρίς συμπάθεια, διακριτική ευγένεια και κατάλληλη συμπεριφορά, δεν μπορούσαν να είναι επιτυχημένες Πρακτικές Βυζογιάτρισσες. Εκτός από την έμφυτη καλοσύνη και απλότητα, που διέκρινε τις περισσότερες, για να κατορθώσουν επιπλέον να αποκτήσουν αυτή την ευχάριστη και ήρεμη διάθεση, που να εμπνέει εμπιστοσύνη, χρειαζόταν να προσπαθήσουν πολύ. Είχαν εμπεδώσει την πεποίθηση ότι εφ' όσον ήθελαν να λέγονται καλές, πετυχημένες "πέτυχες" και "άφθαστες" Γιάτραινες των βυζιών, έπρεπε ως πρωταρχική τους επιδίωξη να επιλαμβάνονται οποιαδήποτε πάθηση των μαστών, συμμεριζόμενες ταυτοχρόνως και τα ψυχοσωματικά προβλήματα που δημιουργούσε ο πάσχων μαστός στη γυναίκα.
Προς τον σκοπό αυτό οι Γιάτρισσες των μαστών χωρίς να έχουν κάνει ειδικές σπουδές, αλλά με τις στοιχειώδεις θεραπευτικές τους γνώσεις, από μητροπαράδοτες εμπειρίες, έκαναν ασυνείδητα μια σιωπηρή συμφωνία με την άρρωστη γυναίκα ότι, ο ανθρώπινος παράγοντας δηλ. η ελευθερία, η αξιοπρέπεια, η ειλικρίνεια και το αίσθημα εντιμότητας και δικαιοσύνης ήταν πρωταρχικός και ουσιώδης λόγος για τα Μαστολογικά προβλήματα, δηλαδή η ψυχοσωματική αντιμετώπιση της πάσχουσας γυναίκας.
Στα μάτια των γυναικών που είχαν τα "στηθικά νοσήματα" οι λαϊκές Γιάτρισσες παρουσιάζονταν ότι ήσαν οι φίλες τους και με απλά λόγια τις έδιναν να εννοήσουν ότι τις αντιμετώπιζαν με αμοιβαίο σεβασμό και αξιοπρέπεια ώστε να δημιουργείται μια αμοιβαία εμπιστοσύνη. Για τις πρακτικές Βυζογιάτρισσες αξία είχε ο κανόνας των τριών ήτοι: α) η άρρωστη, β) η πάθηση και γ) η γιάτραινα. Ο τριαδικός αυτός λαϊκός κανόνας ετηρείτο απαρέγκλιτα από τις γιάτρισσες χωρίς διάκριση. Ο ζήλος και η ευσυνειδησία των τις είχαν βοηθήσει ώστε να έχουν αγαθό όνομα ως πολύ άξιες Στηθογιάτρισσες στα μεσαία και στα φτωχά λαϊκά στρώματα. Κατά γενική ομολογία, από τις μαρτυρίες πολλών ηλικιωμένων γυναικών, οι λαϊκές αυτές Γιάτρισσες που θεράπευαν τα "παθήματα των βυζιών", εξασκούσαν τη Μαστολογία με φιλότιμο και "φιλοπατρία", ως να επρόκειτο για ιερό λειτούργημα. Σπάνια έκαναν κατάχρηση της εμπιστοσύνης των άρρωστων γυναικών, ενώ πολλές φορές σε φτωχές συγγένισσες και φίλες γινόντουσαν και ευεργέτιδες βοηθώντας τις ποικιλοτρόπως.
Η αρμονική σχέση της άρρωστης γυναίκας και της εμπειρικής Γιάτρισσας έχει επιβιώσει αιώνες τώρα ως μαγικοθεραπευτική. Ας μην ξεχνούμε ότι οι πρώτες λαϊκές Γιάτρισσες την αρχαία εποχή ήσαν ιέρειες. Ακόμα και σήμερα η άρρωστη γυναίκα περιμένει πολλές φορές από τη Γιάτρισσα θαύματα ή θαυματουργές θεραπείες, που βρίσκει ευρύτερη απήχηση στα φτωχά λαϊκά στρώματα. Επιπλέον σημαντικός ήταν ο ρόλος της λαϊκής Γιάτρισσας στην κατάλληλη και πλέον επαγωγική πληροφόρηση της άρρωστης γυναίκας, όχι μόνο από τι έπασχε αλλά και το πώς θα της το έλεγε. Αυτή η στάση έπαιξε καταλυτική σημασία στην εκτίμηση της άρρωστης προς το πρόσωπο της εμπειρικής Γιάτρισσας. Οι λαϊκές Γιάτρισσες μέσα στην παραδοσιακή κοινωνία που ζούσαν και κάτω από τους άγραφους ηθικούς νόμους, ύστερα από μεγάλη και μακροχρόνια προσπάθεια, αποκτούσαν την κατάλληλη ωριμότητα της προσωπικότητας για σωστή "ιατρική πράξη" αφού, κατά τη δογματολογία του λαού, όσες γινόντουσαν Γιάτρισσες έπρεπε να έχουν φυσική ευφυΐα, έντονη προσωπικότητα και να εφαρμόζουν τον κανόνα των τριών που είχε επιβιώσει αιώνες τώρα από τα Αρχαία και τα Βυζαντινά χρόνια δηλαδή α) τη θέληση να βλέπουν τα ψυχικά προβλήματα, β) το κουράγιο να ενθαρρύνουν συνεχώς την κάθε άρρωστη και γ) να πιστεύουν στη δύναμη του χρόνου (φύσεως) που θεράπευε πολλά. Η άριστη αυτή σχέση της άρρωστης γυναίκας και της πρακτικής Γιάτρισσας, πάντα να προσεγγίζει την ανθρώπινη πλευρά της πάσχουσας, την είχε καταξιώσει στη συνείδηση της τότε παραδοσιακής κοινωνίας.
ε) Η ενίσχυση της πίστης και της ελπίδας σε σοβαρές μαστολογικές παθήσεις ήταν ο κανόνας για τις Στηθογιάτρισσες.
Τα παλιά χρόνια στις φτωχές λαϊκές τάξεις με την πείνα, τον υποσιτισμό, το άγχος της διαβίωσης και επιβίωσης, επικρατούσαν σε μεγάλο ποσοστό τα διάφορα ψυχοπαθολογικά φαινόμενα και προβλήματα που επηρέαζαν τη λειτουργικότητα των μαστών σε ένα ποσοστό περίπου 70%. Ενώ οι Βυζογιάτρισσες ήσαν σε θέση να θεραπεύουν πλήρως, πολύ λίγες μόνο φορές, τις οργανικές παθήσεις των μαστών, όμως φρόντιζαν να βοηθούν και να ανακουφίζουν πολλές από τις πάσχουσες γυναίκες. Έτσι λ.χ. στην ανίατο και πιο απελπιστική θανατηφόρο πάθηση του μαστού, τη "φάουσα" (ελκωτικό καρκίνο του μαστού) με αλτρουϊσμό και ιώβειο υπομονή ανακούφιζαν την άρρωστη, ώστε να αντιμετωπίζει, όχι μόνο τον πόνο, αλλά και αυτό το υπαρξιακό πρόβλημα της με καρτερία και ελπίδα.
Το υπαρξιακό πρόβλημα τα παλιά χρόνια έπαιζε σπουδαίο ρόλο, στην περίπτωση μάλιστα που η άρρωστη ήταν πολύτεκνη μάνα, και είχε πιο έντονη επίγνωση του θανάτου. Οι Παραδοσιακές Γιάτρισσες αντιμετωπίζοντας την ανθρώπινη πλευρά της παθήσεως προσπαθούσαν να ενισχύσουν την πίστη και την ελπίδα "ρίχνοντας την στα θεοτικά". Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό είχε ως αποτέλεσμα, την ενίσχυση του ανοσοβιολογικού συστήματος και την παράταση της ζωής και έτσι την βοηθούσαν να τις αποδεχθεί, προσφέροντας σ' αυτήν κάποια μορφή "ευθανασίας". Οι Βυζογιάτρισσες εκτός από την ψυχική τόνωση προς τις άρρωστες, φρόντιζαν να τις βοηθούν και θεραπευτικώς με τις στοιχειώδεις γνώσεις που κατείχαν από μητροπαράδοτες εμπειρίες, χρησιμοποιώντας ταυτοχρόνως και πολλών ειδών μαγικοθεραπευτικά μέσα, όπως βότανα (φύλλα, ρίζες, κόμπους) ή γνωστές θεραπευτικές γαίες (Λημνία Γη, Θηριακή Γη, Αρμενία Γη) ή ακόμη και γαιώδη φάρμακα (στυπτηρία, χλωριούχο ασβέστιο, θείο κ.λπ.) φτιάχνοντας μαντζούνια, αλοιφές, κόνεις, έμπλαστρα, καταπλάσματα κ.λπ. Επίσης οι ορυκτοί πολύτιμοι και ημιπολύτιμοι λίθοι, ήταν πολλές φορές στη θεραπευτική τους φαρέτρα, ως απαραίτητο μαγικοθεραπευτικό μέσο, για την ευετηρία και την υγεία των μαστών των γυναικών που ζητούσαν τη βοήθειά τους.

Δ. Η ΑΚΜΗ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΔΗΜΩΔΟΥΣ ΜΑΣΤΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ (1453-1953)
1. Η αλματώδης πρόοδος της Επίσημης Ιατρικής μετά το 1850 συνέτεινε επίσης στην παράλληλη ανάπτυξη της Δημώδους Μαστολογίας
Η ραγδαία πρόοδος της Ιατρικής Επιστήμης που παρατηρήθηκε στην Ευρώπη μετά το 1850, εκίνησε το ενδιαφέρον των φιλοπροόδων Ελλήνων και απετέλεσε ένα ισχυρό κίνητρο, ώστε πολλοί ευκατάστατοι Έλληνες, είτε από την ελεύθερη, είτε από την σκλαβωμένη Πατρίδα, να σπουδάσουν την Ιατρική Επιστήμη στην Εσπερία, ιδίως στη Γαλλία, Ιταλία, Αυστρία και Αγγλία. Οι περισσότεροι, μετά την αποφοίτησή τους από το Πανεπιστήμιο των Αθηνών, έφευγαν στο εξωτερικό για περαιτέρω σπουδές και εξειδίκευση. Ορισμένοι μάλιστα πήγαιναν κατ' ευθείαν από το Γυμνάσιο, στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης, για να έχουν πληρέστερη επιστημονική κατάρτιση και σπουδή μιας νέας ειδικότητας όπως ήταν η Χειρουργική, η Γυναικολογία και η Μαιευτική ή η Παθολογία και η Νευρολογία κ.λπ. Όταν γύριζαν εγκαθίσταντο στα μεγάλα αστικά κέντρα και εξασκούσαν με επιτυχία την Επίσημη Ιατρική.
Την επίδοση των διπλωματούχων Γιατρών χαρακτήριζε το πάθος και η αγάπη στην ιερή τέχνη του Ασκληπιού. Πολλοί από τους επιστήμονες αυτούς ανεδείχθησαν αληθείς ιεροφάντεις της θείας επιστήμης του Ιπποκράτους. Γενικά οι επιστήμονες αυτοί Γιατροί διεκρίνοντο για τη φιλοπατρία τους και όχι λίγοι είχαν τάξει ως μοναδικό σκοπό και ιδανικό τη διαφύλαξη και την διάσωση της ζωής των αρρώστων. Πολλοί από τους Έλληνες αυτούς Γιατρούς που εγκαταστάθηκαν στις μεγάλες πόλεις, ήσαν πολύ καταρτισμένοι στην Παθολογία, τη Χειρουργική, τη Γυναικολογία, ειδικότητες της Ιατρικής που ήταν πολύ ανεπτυγμένες τότε στη Γαλλία και την Αυστρία. Οι διαπρεπείς αυτοί Γιατροί έδωσαν μεγάλη ώθησε στην ανάπτυξη της επιστημονικής Ιατρικής. Σ' αυτό τους βοήθησε και η ύπαρξη Νοσοκομείων και αργότερα η δημιουργία Ιδιωτικών Κλινικών Παθολογικών, Χειρουργικών, Μαιευτικών και Γυναικολογικών.
Η άρτια και πανθομολογούμενη μόρφωση των επιστημόνων Γιατρών για την εποχή τους, ναι μεν βοήθησε στην καλύτερη αντιμετώπιση των Μαστολογικών παθήσεων, ιδίως των εύπορων ασθενών, αλλά από την άλλη πλευρά, περιόρισε τη φροντίδα και τη μέριμνα των ειδικών για τα νοσήματα των Μαστών των Ελληνίδων της μεσαίας και φτωχής λαϊκής τάξεως.
Ας μην ξεχνάμε ότι η οικονομική ευμάρεια στις μεγάλες και πλούσιες πόλεις ήταν κυρίως για τις λίγες, οι οποίες προσέφευγαν για να θεραπευθούν στους διπλωματούχους Γιατρούς ή ακόμη και στο εξωτερικό, Παρίσι, Βιέννη. Οι γυναίκες όμως από τα λαϊκά στρώματα που ζούσαν στις μεγαλουπόλεις ("φτωχομάνες") στα περίχωρα ή στις κωμοπόλεις και στα χωριά, και έπασχαν από διάφορες αρρώστιες του μαστού δεν είχαν την οικονομική ευχέρεια να προσφύγουν στους επιστήμονες Γιατρούς, με αποτέλεσμα την κάποια απομόνωση των φτωχών άρρωστων γυναικών, που είχαν παθήσεις των μαστών από την ανθρώπινη παρουσία της Επισήμου Ιατρικής. Από την έρευνά μας διαπιστώσαμε ότι αυτό έγινε αισθητό στις μεγαλουπόλεις μετά το 1870 όπου εξέλειπε ο Χειρουργός ή ο Γυναικολόγος για την άρρωστη λαϊκή γυναίκα. Το κενό τότε ήλθε να καλυφθεί περισσότερο έντονα, απ' ότι στο παρελθόν, με την αύξηση των πρακτικών Μαμογιατρισσών ή Στηθογιατρισσών. Οι πάσχουσες γυναίκες από τη φτωχολογιά που είχαν κάποιου είδους "βυζόπονο" ή ένα σοβαρό μαστολογικό πρόβλημα, αναγκάζονταν να καταφεύγουν και να ζητούν τη βοήθεια των εμπειρικών Γιατρισσών. Η προτίμηση αυτή των αγράμματων απλών λαϊκών γυναικών, έδωσε μία ξεχωριστή ώθηση στην ανάπτυξη της ήδη υπάρχουσας σε ακμή Δημώδους Μαστολογίας. Το ίδιο φαινόμενο συνεχίσθηκε και μετά το 1900 με την περαιτέρω απομονωτική τάση πολλών σπουδασμένων Γιατρών που ήσαν "Κουράντιδες" των πλουσίων γυναικών της αριστοκρατίας. Η "ταξική" αυτή συμπεριφορά έφερε κάποια σύγχυση στα λαϊκά στρώματα. Η "σύγχυση" αυτή στην "έννοια" και στον προορισμό της επίσημης Ιατρικής, είχε ως συνέπεια να οδηγήσει στην έξαρση της Δημώδους Μαστολογίας. Οι εμπειρικές "Βυζογιάτρισσες" (Κορφούδες) που κατά κανόνα δεν έπαιρναν αμοιβή, ίσως κάποια δώρα, είχαν επηρεάσει θετικά τις πάσχουσες γυναίκες στις φτωχογειτονιές, αφού έδιναν την εντύπωση ότι ήσαν έντιμες λαϊκές Γιάτρισσες.

Εικόνα 56. α)β) Πήλινο γλυπτό του 1600 π.Χ. Παριστάνει τη Μινωική Θεά των οφεων - Κνωσσός Μουσείο Ηρακλείoυ. Για μας πρόκειται για Βυζογιάτρισσα-θεά (Ειλειθυϊα) οφειούσα ή φιδούσα που χρησιμοποιούσε τα φιδάκια για να λείχουν τις θηλές επί γαλακτοφορίτιδος (σπάργωση). Είναι εμφανείς οι διατεταμένοι μαστοί. Επιβίωση έχουμε σήμερα με τα φιδάκια της Παναγίας. (βλ. κείμενο) (Φωτ. Αρχείου Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

2. Τα "Ιατρογενή" αίτια για την περαιτέρω ανάπτυξη της Δημώδους Μαστολογίας μετά το 1900 ήταν η αποξένωση των Γιατρών από τα φτωχά λαϊκά στρώματα και η "οίηση" μερικών απ' αυτούς
Είναι πανθομολογούμενα αποδεκτό ότι η άσκηση της επίσημης Ιατρικής ανέκαθεν περνούσε κάποια περίοδο κρίσεως. Η στάση της παραδοσιακής κοινωνίας και μιας μερίδας γυναικών, που έπασχαν οι μαστοί τους, ήταν πολλές φορές αμφιθυμική απέναντι στην επίσημη Ιατρική. Κατά τη δογματολογία του λαού, αιτία αυτής της στάσεως, χωρίς αμφιβολία, ήταν η συμπεριφορά μερικών Γιατρών. Απόδειξη τα όσα έχουν επιζήσει στη σύγχρονη λαογραφική παράδοση για τους Γιατρούς, όπως λ.χ. "Ο Θεός να σε φυλάει μην πέσεις στου Γιατρού τα χέρια" ή "από τότε που βγήκαν οι Γιατροί πλήθυναν οι αρρώστιες". Ακόμη στην εποχή μας, με τις τόσες καταπληκτικές προόδους της Ιατρικής, που ομολογουμένως έχει τόσες πολλές επιτυχίες, δεν είναι λίγες οι άρρωστες με μαστολογικά προβλήματα που ζητούν βοήθεια όχι από τους επιστήμονες Γιατρούς-Παθολόγους, Χειρουργούς, Γυναικολόγους, Ενδοκρινολόγους κ.λπ. για τα νοσήματα των μαστών τους, αλλά από μη γιατρούς οι οποίοι εφαρμόζουν μεθόδους θεραπείας που δεν έχουν αναγνωρισθεί από την επίσημη Ιατρική.
Αυτό έγινε περισσότερο αισθητό μετά το 1900 με τους Γιατρούς που είχαν σπουδάσει στην Εσπερία. Οι Γιατροί αυτοί θαμπωμένοι από τις συγκλονιστικές, τότε, ανακαλύψεις λ.χ. την ανακάλυψη των μικροβίων το 1878, της ασηψίας και της αντισηψίας, της φαρμακογνωσίας και της συστηματοποίησης των νοσημάτων της γυναίκας και ιδίως των παθήσεων των μαστών, έπαψαν να βλέπουν καθαρά την άρρωστη γυναίκα της φτωχολογιάς.
Η κοινωνική τάξη, τους επηρέαζε σοβαρά, καθώς και οι οικονομικοί παράγοντες. Ήθελαν να είναι οι Γιατροί της "καλής κοινωνίας", της άρχουσας τάξης, της "αριστοκρατίας". Έτσι η σχέση της άρρωστης γυναίκας και των Γιατρών άρχισε να κλυδωνίζεται, αφού το πρώτο που ξεχνούσαν οι Γιατροί, ήταν η ψυχολογική κατάσταση της πάσχουσας γυναίκας που κατέφευγε σε Γιατρό, ιδίως όταν ήταν της μεσαίας ή της φτωχής λαϊκής τάξεως. Σ' αυτό έβλαψε η επικρατούσα τότε γνώμη ότι για να θεωρείται κάποιος μεγάλος Γιατρός, έπρεπε να γίνει ειδικός. Γι' αυτό όσοι πήγαιναν στο Παρίσι και στη Βιέννη, είχαν την τάση να ειδικεύονται. Οι συσσωρευμένες γνώσεις ανατομίας, φυσιολογίας, παθολογίας και χειρουργικής των Γιατρών του 18ου-19ου αιώνος, είχε επηρεάσει αρνητικά τον ανθρωπισμό τους. Λαμπροί επιστήμονες, πολλές φορές αποτύγχαναν, σαν Γιατροί θεραπευτές, εξαιτίας των πολλών γνώσεων, αλλά της φτωχής ή ανεπαρκούς προσωπικότητάς τους. Αγνοούσαν οι σπουδασμένοι στην Εσπερία Γιατροί ότι δεν έπρεπε να επιχειρούν να θεραπεύσουν ένα μέρος του σώματος μιας γυναίκας όπως ήταν οι μαστοί της, ανεξαρτήτως από την ψυχή, γιατί αν ψυχοσωματικά το όλο σώμα δεν ήταν υγιές, τότε ήταν αδύνατο να ήταν υγιές και το μέρος.
Τα χρόνια εκείνα οι Γιατροί που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη ελάμβαναν πάντοτε υπ' όψιν τους μόνο την πάθηση, ξεχνώντας την τέχνη της ψυχής, η οποία απαιτούσε να μη παραγνωρίζεται η γυναίκα-άνθρωπος. Οι παραδοσιακές Στηθογιάτρισσες, σε αντίθεση με τους τότε διπλωματούχους Γιατρούς είχαν καταλάβει ότι η πιο ενδιαφέρουσα "εξειδίκευση" δεν ήταν η ιδιαίτερη και πληρέστερη γνώση των νοσημάτων των μαστών, αλλά η γυναίκα-άρρωστη. Οι Γιάτρισσες του παλιού καιρού αντιμετώπιζαν τις αρρώστιες των μαστών με ένα πολύ παράξενο τρόπο, αλλά, όχι λίγες φορές, πολύ αποτελεσματικό. Αυτές όχι μόνο με τις εμπειρικές γνώσεις τους, αλλά επιπλέον με περισσή ανθρωπιά, προσέγγιζαν θεραπευτικά την άρρωστη μαστολογικά γυναίκα, ως μια ψυχοσωματική οντότητα, εφαρμόζουσας παράλληλα ένα είδος ανθρωπιστικής διακονίας.
Δεν λησμονούσαν ότι το κυριότερο πρόσωπο σε κάθε μαστολογικό νόσημα, ήταν η πάσχουσα γυναίκα, και συνάμα η ίδια η λαϊκή Γιάτρισσα. Πίστευαν ότι η κάθε πάθηση του μαστού αφορούσε πρωτίστως τη γυναίκα και όχι τον γιατρό. Αυτό δηλαδή που είχαν ξεχάσει οι τότε Γιατροί, το εφάρμοζαν οι εμπειρικές θεραπεύτριες με επιτυχία. Το κενό που δημιουργήθηκε στις σχέσεις των σπουδασμένων Γιατρών, που απομακρύνθηκαν από τις άρρωστες γυναίκες των φτωχών λαϊκών τάξεων, που έπασχαν από νοσήματα των μαστών, ήρθαν να καλύψουν οι λαϊκές Στηθογιάτρισσες, γιατί ήταν ασυνήθιστο οι άρρωστες γυναίκες να έχουν υποχρέωση προς τους παλιούς Γιατρούς αλλά μόνο καθήκοντα. Εξαίρεση του κανόνα ήταν οι λίγοι "Ιατροφιλόσοφοι" επιστήμονες Γιατροί που είχαν δείξει ενδιαφέροντα για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, την Ψυχολογία, την Κοινωνιολογία, την Ανθρωπολογία, την Φιλοσοφία, την Ιστορία, τη Λογοτεχνία, και γενικά τον Πολιτισμό. Ο αριθμός όμως αυτών των "Ιατροφιλοσόφων" ήταν πολύ περιορισμένος ώστε να δημιουργήσουν παράδοση.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η ανθρώπινη ζωή, ως ηθική αξία, συνδυασμένη με τη σωματική και την ψυχική υγεία, με τη μακροζωία, την ευζωία, την ευγονία και με τις μεταφυσικές ανησυχίες, αποτελούσε ζήτημα που απασχόλησε ανέκαθεν εύλογα και επίπονα τους ανθρώπους όλων των εποχών, και περισσότερο τους Έλληνες ως κατ' εξοχήν συναισθηματικού λαού. Αναφορικώς με τη Δημώδη Μαστολογία, με την οποία διεξοδικά ασχοληθήκαμε στην παρούσα εργασία μας, ως επίλογο, αξίζει να επισημάνουμε εδώ, για Ιατρικούς, Ιστορικούς, Κοινωνιολογικούς, Εθνολογικούς και Λαογραφικούς λόγους, τις διάφορες ανθρώπινες και ανθρωπιστικές παραμέτρους και τις ηθικο-δεοντολογικές πλευρές που άφησε στο διάβα της η Δημώδης Μαστολογία τα τελευταία 500 χρόνια.
Είναι γνωστό ότι κατά την εποχή της Φραγκοκρατίας, της Τουρκοκρατίας και τους χρόνους του Ελεύθερου Ελληνικού Κράτους, η Δημώδης Μαστολογία προσέφερε πολλά, γιατί είχε στηριχθεί στα ήθη και τα έθιμα, που τότε αποτελούσαν το σύνολο των πολιτιστικών αξιών στην κοινωνία, αφού περιελάμβαναν τα συνειδητά και τα υποσυνείδητα ιδανικά του συνόλου της Νεοελληνικής Κοινωνίας με κυρίαρχο την υγεία, την ευτυχία, την μακροζωία. Μέσα στα ήθη και τα έθιμα οι εμπειρικές Γιάτρισσες, που η κύρια ενασχόληση τους ήταν η Δημώδης Μαστολογία, συνεχίζοντας τις παραδοσιακές ιατρικές αντιλήψεις τους, από τις επιβιώσεις της μακραίωνης ιατρικής παράδοσης για τις παθήσεις των μαστών, εκινούντο, εσκέπτοντο και έκριναν, καθορίζοντας την πρωταρχική σημασία που είχαν οι υγιείς μαστοί για τη ζωή της Ελληνίδας. Τα ήθη και τα έθιμα που ήταν τότε ενιαία και σταθερά, που μέσα σ' αυτά εκινείτο η παραδοσιακή Γιάτρισσα βοηθούσαν ώστε να υπάρχει η πίστη σε ιδανικά και αξίες και ο σεβασμός στον άνθρωπο, δηλ. στον εαυτό μας και στον πλησίον μας. Τα έθιμα έδιναν τότε νόημα και σκοπό στη ζωή και ανθρωπιά στις εκδηλώσεις μας. Το εθιμικό περιβάλλον ετόνωνε την πίστη, την αξιοπρέπεια, την τιμιότητα, την ισότητα, την εμπιστοσύνη. Όπως είναι γνωστό οι αξίες της ζωής επιδρούσαν τότε επάνω στην υγεία. Ο φόβος μιας επώδυνης ή ανίατης αρρώστιας των μαστών της γυναίκας, στην παραδοσιακή κοινωνία, εξηγείτο ως φόβος βλάβης, όχι μόνο ενός πολύτιμου και αγαπημένου μέλους του σώματος μιας γυναίκας, όπως ήταν ο μαστός της, αλλά και ο φόβος βλάβης της συνολικής υγείας, δηλαδή του αγαθού με τη μεγαλύτερη αξία, της ζωής δηλαδή.
Η παραδοσιακή Στηθογιάτρισσα πίστευε ότι η υγεία των μαστών ήταν αξία της ζωής. Η συσχέτιση τότε της υγείας και των ανθρώπινων αξιών δεν ήταν τυχαία, αλλά ήταν το απόσταγμα των εθιμικών πράξεων εκείνων που ζούσαν στην τότε κοινωνία. Η παραδοσιακή Γιάτρισσα όταν εκαλείτο να δει μια γυναίκα με σοβαρή πάθηση του μαστού, πρώτα απ' όλα έπρεπε να κάνει κάτι αλλά όχι κακό. Παρά την έλλειψη γραμματικών γνώσεων πίστευε ότι η υγεία για να είναι ολοκληρωμένη έπρεπε η άρρωστη να εξετάζεται από απόψεως σωματικής, ψυχικής, κοινωνικής και ηθικής. Η εμπειρική Γιάτρισσα με τη γυναίκα τότε βρισκόταν σε μια δυναμική αλληλεξάρτηση. Δεν περιοριζόταν μόνο να θεραπεύει, αλλά το πρώτο και κύριο μέλημά της, ήταν η ανάπτυξη ανθρώπινης σχέσεως της άρρωστης, της Γιάτρισσας και των οικείων της.
Τις διάφορες παθήσεις των μαστών, η Γιάτρισσα δεν τις είχε απομονώσει από την ψυχική και κοινωνική διάσταση της ασθενούς, ως προσωπικότητας με αξιοπρέπεια και ελευθερία. Ο σεβασμός από τη λαϊκή Γιάτρισσα των ανθρώπινων αξιών της ασθενούς, ήταν τότε ένα απαραίτητο στοιχείο για τη θεραπευτική αντιμετώπιση κάθε σοβαρής μαστολογικής παθήσεως. Η παραδοσιακή Στηθογιάτρισσα δεν ήταν πρωτίστως η λαϊκή τεχνίτρια που εκαλείτο να "γιατροπορεύσει" ένα πάσχοντα μαστό σε μία γυναίκα, αλλά ήταν η κυρα-Γιάτραινα που έσκυβε με συμπόνια πάνω σε μία άλλη ανθρώπινη ύπαρξη, με ψυχή και αξιοπρέπεια, φοβισμένη από την αρρώστια, με την επιθυμία να την βοηθήσει, προσφέροντάς της αυτό που τότε είχε μόνο εμπειρική και ουδόλως επίσημη ιατρική γνώση. Είχε όμως πολλή ανθρωπιά, κατανόηση και συμπάθεια. Στην παραδοσιακή κοινωνία η Βυζογιάτρισσα ήταν αυτή που είχε την εικόνα του "καλού ανθρώπου" της "καλής κι αγαθής" και κατόρθωνε με μύριους κόπους και φροντίδες να κρατήσει τη ζωή των ασθενών γυναικών ανθρώπινη. Γι' αυτό η Στηθογιάτρισσα εθεωρείτο αν και αγράμματη, ως η πλέον κατάλληλη για να αντιμετωπίσει την άρρωστη ως ενιαία ψυχοσωματική προσωπικότητα. Παρ' ότι πολλές φορές οι πράξεις της συνοδεύονταν από ενέργειες δεισιδαιμονικού χαρακτήρα.
Οι προλήψεις που είχαν εμφυσήσει οι Στηθογιάτρισσες στις απλές λαϊκές γυναίκες για να προστατεύουν την υγεία των μαστών τους είχαν μέσα τους όχι μόνο την έννοια της δεισιδαιμονίας αλλά και της σημερινής έννοιας της επιστημονικής ιατρικής προλήψεως. Ενώ η πρώτη στηριζόταν στη μαγεία και την εμπειρία και η δεύτερη στην επίσημη Ιατρική, κι όμως δικαίως φέρουν το ίδιο όνομα "πρόληψης" γιατί η κάθε μία προλαμβάνει με τους τρόπους της.
Η τελευταία άνθηση της Δημώδους Μαστολογίας τα περασμένα 500 χρόνια παρετηρήθη τον περασμένο αιώνα όταν πολλοί σπουδασμένοι Γιατροί είχαν αποκοπεί τελείως από την επικοινωνία με τις μαστολογικά άρρωστες γυναίκες των φτωχών λαϊκών τάξεων. Αυτοί είχαν την οίηση να διατηρούν μια υπεροψία και ανωτερότητα στηριγμένη στις τότε επιστημονικές γνώσεις και υιοθετούσαν ένα πρότυπο ιατρικής, απορρίπτοντας ότι ήταν παραδοσιακό. Το αίσθημα παντοδυναμίας και η έπαρση, τους έκανε να χάσουν την ευαισθησία τους και την ικανότητα να νοιώθουν τις άρρωστες, και έτσι χωρίς να κατανοούν εμείωναν την Επίσημη Ιατρική στα μάτια των απλών λαϊκών γυναικών, για τις οποίες ήσαν απρόσιτοι.
Το κενό ήλθαν και εκάλυψαν οι εμπειρικές Στηθογιάτρισσες, οι οποίες αντιμετώπιζαν τις αρρώστιες των μαστών, με ένα πολύ ανθρώπινο τρόπο, δίδουσα μεγαλύτερη σημασία στην πάσχουσα από ένα νόσημα ιάσιμο ή μη του μαστού της. Ο τρόπος αυτός της αντιμετώπισης εθεωρείτο από τους τότε Γιατρούς ως παράξενος και ανορθόδοξος, αλλά όχι λίγες φορές πολύ αποτελεσματικός.
Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Στηθογιάτρισσες πέθαιναν χωρίς διαδόχους. Όσες εξασκούσαν τη Δημώδη Μαστολογία εκδιώχθηκαν και πολεμήθηκαν. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου και το μορφωτικό επίπεδο με την εξάλειψη της φτώχιας και την εξασφάλιση ανθρώπινων όρων ζωής στον τομέα της υγείας, επέδρασαν αρνητικά στη συνέχιση της Δημώδους Μαστολογίας. Παρατηρήθηκε τότε κάποια ατονία στη ήθη και τα έθιμα και οι άμεσες και εμφανείς νέες συνθήκες και νέοι τρόποι ζωής που κυριάρχησαν στην κοινωνία, έκαναν τους λαϊκούς ανθρώπους να μετατοπισθούν από τον παραδοσιακό στον σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό. Τα πιο πολύπλοκα και επώδυνα νοσήματα του μαστού της γυναίκας, όπως ήταν ο καρκίνος του μαστού, συνεπάγοντο πλέον προσφυγή στη φροντίδα της Επίσημης Ιατρικής. Η καταφυγή της λαϊκής γυναίκας στην Ιατρική Επιστήμη, αντί της Δημώδους Μαστολογίας οφείλετο, εκτός από την απώλεια των παραδοσιακών θεραπευτριών γυναικών, και στην ασφαλέστερη και αμεσότερη αποτελεσματικότητα των διαγνωστικών και θεραπευτικών μεθόδων της Επίσημης Ιατρικής, έναντι των αντιστοίχων της παραδοσιακής Μαστολογίας για το επισφαλές της αποτελεσματικότητας. Σήμερα φυσικά με την μεγάλη πρόοδο της Ιατρικής Επιστήμης, ο παραδοσιακός αυτός τρόπος της καταπολεμήσεως των νοσημάτων των μαστών της γυναίκας έχει τεθεί στο περιθώριο, γιατί η σύγχρονη Επιστήμη και Τεχνολογία διαθέτουν θεραπευτικά μέσα πολύ πιο αποτελεσματικά για τη διάγνωση και τη θεραπεία των παθήσεων του μαστού.
Η παρακαταθήκη όμως που άφησε στο διάβα της η Δημώδης Μαστολογία τα 500 χρόνια της ζωής του Νέου Ελληνισμού προς τις γενεές των νέων Γιατρών, είναι η μεγάλη ανθρωπιστική προσφορά των παραδοσιακών Γιατρισσών, οι οποίες αφιλοκερδώς με το μεγαλείο της ανθρωπιάς, αντιμετώπισαν τις πάσχουσες γυναίκες από σοβαρές μαστολογικές παθήσεις σε καιρούς χαλεπούς. Οι Λαϊκές Γιάτρισσες ενεργούσαν με δύο συνιστάμενες δυνάμεις: α) συνειδητά και β) υποσυνείδητα. Στην πρώτη με τις ιατρικές εμπειρίες που είχαν κληρονομήσει από γενεά σε γενεά και στη δεύτερη, που σχετιζόταν κυρίως με τα ήθη και τα έθιμα, που ήταν μετά το 1453 απόρροια των θρησκευτικών, εθνικών, φιλοσοφικών και πολιτιστικών ιδεών και των κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων που για την εμπειρική Στηθογιάτρισσα ήταν εθιμική επιταγή.
Σήμερα που χάθηκαν τα ήθη και τα έθιμα, είναι δύσκολος ο εξανθρωπισμός της Ιατρικής.
Οι Παραδοσιακές Γιάτρισσες της Δημώδους Μαστολογίας, μπορεί να μη συνέβαλλαν στην απαλλαγή της πάσχουσας γυναίκας από τις διάφορες κακοήθεις παθήσεις των μαστών, αλλά ήσαν άξιες ευγνωμοσύνης, αφού συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ψυχοσωματικής αντιμετώπισης της άρρωστης γυναίκας και αυτό πρέπει να εμπνέει και να παραδειγματίζει εμάς τους νέους επιστήμονες Γιατρούς. Χωρίς τα σύγχρονα μέσα, η παλιά παραδοσιακή Γιάτρισσα, που ως κύρια ενασχόλησή της είχε τη Μαστολογία, με τον ανθρωπισμό της και τις μητροπαράδοτες ιατρικές εμπειρίες της, είχε συνεισφέρει πολλά για τη φυσική, την ψυχική και την κοινωνική υγεία της Ελληνίδας γυναίκας. Θα ήταν παράλογο σήμερα να υπερηφανευόμαστε όλοι οι Γιατροί και να επευφημούμε την παροχή Ιατρικής φροντίδας στις γυναίκες με σοβαρά μαστολογικά προβλήματα, όταν πολλοί από εμάς τους Γιατρούς έχουμε στερήσει τις ασθενείς αυτές, από τις βασικές εκείνες αρετές που χρειάζεται η γυναίκα όταν πάσχει, δηλαδή τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Σήμερα η άρρωστη γυναίκα αδυνατεί να αντισταθεί στην υποβάθμιση της υγείας που προκαλούν οι συνθήκες της καθημερινότητας. Πιστεύουμε ότι θα πρέπει εμείς οι σημερινοί Γιατροί να δείξουμε περισσότερο ενδιαφέρον για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, ώστε να γίνουμε στα μάτια του Κόσμου και στον εαυτό μας, περισσότερο ανθρώπινοι, και με τη φωνή της συνειδήσεώς μας έσωθεν, και την "καλή μαρτυρία έξωθεν" να αποσοβήσουμε μελλοντικά την έρπουσα ηθική κρίση στην Ιατρική, ειδικότερα στη χώρα μας που εγεννήθη η Ιατρική δεοντολογία και ο σεβασμός στον πάσχοντα άνθρωπο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Adair F.E. and Munzer J.T.: Fat necrosis of the Female Breast. Report of 110 Cases. Am J. Surg. 74: 117, 1947
2. Ακαδημία Αθηνών, Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσης τ.1-5 εν Αθήναις 1933-1989
3. Ανδριανάκος Τ., Μαιευτική και Γυναικολογία εν Ελλάδι, τΑ. Αθήναι 1925, τ.Β. Αθήναι 1926
4. Antoine T. Weibels Lehrbuch der Frauenheilkunde Wien Urban 1948
5. Αποστολίδης Ν., Πανουσόπουλος Δ., Ο καρκίνος του μαστού (Σύγχρονες απόψεις τρέχουσας δεκαετίας) Αθήνα εκδ. Επτάλοφος 1998
6. Αραβαντινός Ι.Δ., Παθολογία της Γυναίκας, Αθήνα 1985
7. Auvard, Α. Μαιευτική μεταφρ. ΑΔ. Καλιβωκά Εν Αθήναις 1900
8. Βακαλόπουλος ΕΑ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.1-8 Θεσσαλονίκη 1961-1988
9. Bandman EL and Bandman B. General Introduction in Bioethics and Human Rights, Little Brown and Company, Boston 1978
10. Beischer A.N. and Mackay V.E. Obstetrics and the Newborn, WB Saunders Co Philadelphia 1976
11. Birkett J., The diseases of the breast, London Longman, 1850
12. Βιτσάρης, Α. Νόσοι των γυναικών, Εν Αθήναις 1874
13. Βλαδίμηρος Ε.Λ. και Ριζόπουλος Α. Χρ., Οι πρώτες ιδιωτικές Μαιευτικές και Γυναικολογικές Κλινικές στην Ελλάδα, Θεμ. Μαιευτ. Γυναικολ. Τ.Θ σσ.158-164, 1995
14. Bland K.I. and Copeland E.M. (eds) The Breast, W.B. Saunders Co Philadelphia 1991
15. Bloodgood J.G., Benigh Lesions of the Female Breast for which operations is not indicated. J.A.M.A. 78:859, 1922
16. Boley J.S., Cohen I.M., Surgery of the Aclolescent Orlando, Grune & Stratton Inc., 1986
17. Broca P., Traite de Tumeurs, Parris, Assefin 1866
18. Burian F., The plastic surgery atlas, τ.3 Butterworths London 1967
19. Βώρος Κ.Δ., Χειρουργικές Λοιμώξεις, Αθήνα 2002
20. Carpenter S.E.K., Rock AJ. Pediatric and Adolescent Gynecology, Sec. Ed. Lippincut Williams and Wilkins, Philadelphia 2000
21. Γαρδίκας Γ., Η γυνή εν τω Ελληνικώ Πολιτισμώ, Εν Αθήναις 1902
22. Cassell E.J., The nature of suffering and the goals of medicine, N.Engl. J. Med. 1982 (306) (11) 639-45
23. Cheutle C.L. and Cutler M., Tumors of the Breast, New York Edward Arnold Co 1931
24. Γιακουμάκη Ελευθερία, Παρατηρήσεις στις Νεοελληνικές Επωδές, Λεξικογρ. Δελτ. 21, Αθήνα 1998
25. Γιακουμάκη Ελευθερία, Ευφημισμός, Γλωσσική προσέγγιση, Αθήνα 2000
26. Γιακουμάκη Ελευθερία, Ο φόβος των ασθενειών και οι αποτρεπτικές λειτουργίες της γλώσσσας, Λαϊκή Ιατρική Διεθν. Επιστημ. Συνέδριο, Ρέθυμνο 8-10 Δεκ. 2000, Πρακτ. Ρέθυμνο 2003, σς.125-134
27. Γιαννουλίδου Μ. Καλλιόπη, Μάζα-MS-Αμαζόνες, Πλάτων τ.ΙΔ, σς.350-366, 1962
28. Γκιάλας Ι.Α., Η Ελληνική Ιατρική Παιδεία και οι Φορείς αυτής κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα, Διατριβή επί Υφηγεσία, Αθήναι 1979
29. Converse M.J., Reconstructive Plastic Surgery WB Saunders Co vol.5 Philadelphia 1964
30. Cooper A., Illustration of the diseases of the breast London, Longman 1829
31. de Cholnoky T, Supernumerary breast, Arch Surg 39:926, 1939
32. Διοσκουρίδης, Περί Ύλης Ιατρικής και Περί απλών Φαρμάκων, Εκδ. Max Welmann Berolini 1908 (1958)
33. Dixon J.M., Periductal mastitis and duct ectasia an update, The Breast 7:128-30, 1998
34. Eiselsberg A, Lehrbuch der Chirurgie Wien, Springer 1930
35. Εμμανουήλ Ι. Εμμ., Ιστορία της Φαρμακευτικής, Αθήναι 1948
36. Εμμανουήλ Εμμ., Η Πανάκεια, Το ανεύρετο Φάρμακο, Παρνασσός Ζ:τχ4, 477-481, Οκτ.-Δεκ. 1965
37. Emans SJ, Laufer RM, Golsdstein D., Pediatric and Adolescent Gynecology Lippincott Raven Philadelphia 1998
38. Ζαΐρης Θεμ., Πλήρη Δημώδη Άσματα και Μαγγανείαι Αλικαρνασσού, Αθήναι 1931
39. Ζάννου-Μαριολέα Λήδα, Διαπροσωπικές σχέσεις γιατρού-αρρώστου, Ιπποκράτης 11:347-352, 1983
40. Francis V. Korsch B.M. and Morris MJ Gaps in doctor-patient communication, New Engl. I. Med 280:535, 1974
41. Galtier M., Chirurgie Esthetique Mammaire G. Doin & Cie Eds, Parris 1955
42. Garden A.S., Paediatric and Adolescent Gynaecology, Arnold London 1998
43. Geschickter C.F., Diseases of the Breast, Philadelphia, JB, Lippincott, 1948
44. Gould MG, Pyle L.W., Anomalies and Curiosities of Medicine, The Julian Press Inc., New York 1896 six ed. 1966
45. Gros C.M., Les Maladies du Sein, Paris 1963
46. Haagensen C., Diseases of the Breast, 3rd ed. Philadelphia, WB Saunders 1986
47. Halsted S.W., The results of operations for the cure of cancer of the Breast performed at the Johns Hopkins Hospital, Bull of Johns Hopkins Hospital 4:297, 1894-1895
48. Halsted W., The results of radical operations of the cure of carcinoma of the breast, Ann. Surg. 1907:46:1019
49. Harless E, Lehrbuch der Plastischen Anatomie, Stuttgart 1876
50. Harris J.R., Lippman M.E., Morrow M. (eds), Diseases of the Breast, Lippincott-Raven Philadelphia, 1996
51. Hindle W.H. (ed), Breast disease for gynecologists Norwal K.C.T. Appleton Lange 1990
52. Holder M.T. and Asheraft W.K., Pediatric Surgery, WB Saunders Co, Philadelphia, 1980
53. Holland H., Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc during the years 1812 and 1813, London, 1815
54. Θησαυρός, Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσης, Παρίσι 1831
55. Ιπποκράτης, Περί γυναικείας φύσεως, Περί γυναικείων, Εκδ. GG Kahn Lepsie, 1826
56. Ιπποκράτης, Άπαντα, Εκδ. Littre, Παρίσι 1834-1861
57. Ιωαννίδου-Μουζάκα Λυδία, Gautherie M. and Gros CHM, Οι κύστεις του μαστού και η σημειολογία τους στη θερμογραφία, Ιατρική 34:332-353, 1978
58. Ιωαννίδου-Μουζάκα Λύδια, Η επιδημιολογία του καρκίνου του μαστού, Ιατρική 47:11, 1985
59. Ιωαννίδου-Μουζάκα Λύδια, Σύγχρονη Μαστολογία, Αθήνα 1996
60. Κακριδής Ι.Θ., Οι Αρχαίοι Έλληνες στη Νεοελληνική Λαϊκή Παράδοση, Αθήνα 1980
61. Καμπούρης Θ., Ο Καρκίνος του Μαστού στην Ελληνίδα, Διατριβή επί Υφηγεσία, Αθήνα 1980
62. Καραγιάννης Α., Δεισιδαιμονίας δοκίμιο, εν Σμύρνη 1872
63. Καλογερόπουλος Ι., Σινάκος Ζ., Αποστολάκης Μ., Μελέτη του μηχανισμού της αιμοστάσεως σε αμφίβια και ερπετά, Αρχ. Ιατρ. Εταιρ. 13 τχ4, σς.601-604, 1977
64. Καραμπερόπουλος Δ., Φαρμακευτικά Φυτά στα Έντυπα Ελληνικά Βιβλία, Δεύτερο μισό 18ου, αρχές 19ου Αιώνα, Αθήνα 2000
65. Καργάκος Π., Ο καρκίνος του μαστού επί του θήλεος, Διδακτορική Διατριβή, Αθήναι 1959
66. Κοραής Αδ., Άτακτα 1-5, εν Παρισίοις, 1828-1835
67. Κόκκαλης ΕΠ., Χειρουργικές Παθήσεις του μαστού. Στη Χειρουργική Ζ.Καΐρη και Π.Κόκκαλη, τΑ σσ.540-574, Εν Αθήναις 1934
68. Κοντογιάννης Π.Μ., Αι γυναίκες της Ελλάδος επί Τουρκοκρατίας, Ημερ. Μεγ. Ελλάδας, Αθήναι 1922
69. Κούζης Αρ., Ο καρκίνος παρά τοις αρχαίοις Ελλησιν Ιατροίς, εν Αθήναις 1902
70. Κούζης Αρ., Εμπειρικοί Ιατροί κατά τους χρόνους της δουλείας, Αρχ. Ιατρική β. 1906:272
71. Κούζης Α., Ιστορία της Ιατρικής, Αθήναι 1929
72. Κουκουλές Φαιδ., Μασαιωνικοί και Νεοελληνικοί Κατάδεσμοι, Λαογραφία 8(1923) 302-346, 9(1926) 52-108
73. Κούκου Ελένη, Διαμόρφωση της Ελληνικής Κοινωνίας κατά την Τουρκοκρατία, Αθήναι 1971
74. Κριαράς Ε., Λεξικόν της μεσαιωνικής Ελληνικής δημώδους γραμματείας 1-14 Θεσσαλονίκη, 1969-1999
75. Κυριακίδης Στυλ., Αι γυναίκες εις την Λαογραφίαν, εν Αθήναις 1922
76. Κρεκούκιας ΑΔ., Επωδές και Κατάδεσμοι Τριφυλίας, Αθήναι 1971
77. Λαμπρίδης Ι., Ηπειρωτικά Μελετήματα, τεύχος 10, εν Αθήναις 1887-1890
78. Leake W.M., Travels in Northern Greece, London 1826 και Amsterdam 1967
79. Love M. Susan, Το βιβλίο του Μαστού, Εκδ. Λύχνος, Αθήνα 1994
80. Mansell RE (ed) Recent Developments in the study to Benign Breast Disease, London, Parthenon Pub. 1994
81. Martin R., Lehrbuch der Anthropologie, Jena 1928
82. Μέγας Γ.Α., Παραδόσεις περί ασθενειών, Λαογραφία 7 (1923) σ.465-520
83. Μερακλής Γ.Μ., Ελληνική Λαογραφία Α-Γ, Αθήνα 1984-1992
84. Meyer Willy, Operation for Cancer of the Breast, Med. Rec, 46:746, 1894
85. Μπάλλας Π. Χειρουργική Β έκδ. τ.Β., Αθήνα 1990
86. Μπάλλας ΝΚ., Το περιεχόμενο της Ιατρικής Ιστορίας και ο σκοπός της διδασκαλίας, Ιατρ. Χρον., τ.Β. τχ4, Απρ. 1979, σσ.240-246
87. Μπασέα-Μπεζαντάκου Χριστίνα, Παρωνύμια από περιοχή της Έξω Μάνης, Λεξικ. Δελτ. 15:233-257, 1985
88. Ξενίδου-Schild Balia, Οι γυναίκες στην Ελληνική Αρχαιότητα, Αθήνα 2001
89. Οικονομίδης Δ.Β., Δημώδης Ιατρική εν Θράκη, Αρχ. Θρακ. Λαογρ. και Γλωσ. Θησαυρός 16(1951), σ.181-228
90. Οικονομίδης Β.Δ., Η Κοινωνική Θέσις της Ελληνίδος κατά τα έθιμα του Λαού, Επ.Κ.Εφ.Ελλ.Λαογρ. τΚΒ(1969) 72:75-112
91. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Ο Θηλασμός στην Ελλάδα κατά την Τουρκοκρατία, Δελτ. Α΄Παιδ. Κλιν. Παν. Αθηνών, 29:420-442, 1982
92. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Το Παιδί το Σαραντάρι, Δελτ. Α΄, Παιδ. Κλιν. Παν. Αθηνών, 30:370-384, 1983
93. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Η Στείρα γυναίκα στις προλήψεις και στις δεισιδαιμονίες του Ελληνικού Λαού, Θεμ. Μαιευτ. Γυναικολ. Τ.Θ τχ4, σσ.355-370, 1995
94. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Η Αρρενογονία και η Θηλυγονία στην Ελληνική Λαϊκή Παράδοση, Θεμ. Μαιευτ. Γυναικ. Τ ΙΒ, τ1, Ιαν.-Μαρ. 1998, σσ.59-75
95. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Ελληνικό Λαογραφικό Λεξικό για τη Μάνα και το Παιδί, Εκδ. Ελλην. Παιδ. Εταιρείας, Αθήνα 1999
96. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Νανουρίσματα και Ταχταρίσματα της Λαϊκής Ελληνίδας Μάνας για το παιδί της. Η Ιατρο-Ψυχολογική Ερμηνεία, Εκδ. Ακίδα, Αθήνα 1999
97. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Οι Τροφές της Λεχώνας στην Ελληνική Λαϊκή Παράδοση και ο καθοριστικός ρόλος της Μαμής, Θεμ. Μαιευτ. Γυναικολ. Τ ΙΓ, τ 3, Ιούλ.-Σεπτ. 1999, σσ.252-283
98. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Τα Νεραϊδοσφόντυλα, Θεμ. Μαιευτ.-Γυναικ. ΙΕ τ 1, Ιαν.-Μάρ. 2001, σσ.59-91
99. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Οι Υποειδικότητες της Δημώδους Μαιευτικής Γυναικολογίας κατά την Τουρκοκρατία, Θεμ. Μαιευτ. Γυναικολ. ΙΣΤ τ 2 Απρ.-Ιαν. 2002, σσ.130-140
100. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Περί της Παρθενίας, του Παρθενικού υμένος και της Διαπαρθένευσης στη λαϊκή παράδοση και των μεθόδων της Παρθενομαμής για τον Αναπαρθενισμό της φθαρείσης κόρης, Θεμ. Μαιευτ. Γυναικ. ΙΣΤ τ 4, Οκτ.-Δεκ. 2002 σσ. 312-33 και τ.ΙΖ τ 1 σσ.43-65 και τ.ΙΖ τ 2 σσ.181-207, 2003
101. Οικονομόπουλος Θ.Χ., Η Κομπομαμή, η Σακκουλιαρομαμή και η Σερνικοβοτανίστρα, τρεις ειδικές γιάτρισσες της Βοτανοθεραπευτικής από τις Υποειδικότητες της Μαιευτικής και Γυναικολογίας κατά την Τουρκοκρατία, Θεμ. Μαιευτ. Γυναικ. Τ.12 τ 4, σσ.433-447, Οκτ.-Δεκ.2003
102. Οικονομόπουλος Θ.Χ. και Οικονομοπούλου Χ. Αλεξάνδρα, Από την Ηπειρώτισσα Παραδοσιακή μαμή στους σύγχρονους επιστήμονες Μαία και Μαιευτή, Εκδ. Ακίδα, 2003
103. Παπαδημητρίου Ι., Σύγχρονη Γενική Χειρουργική, τ1, Αθήνα 2001
104. Παπαϊωάννου Α., Μαστός, Αθήναι 1971
105. Πανουσόπουλος Γ.Δ., Καρκίνος του Μαστού Θεώρηση της Διαγνωστικής Προσπέλασης, Αρεταίος Απρ.-Ιούν. 1998, σσ.27-31 και Ιούλ.-Σεπτ. 1998, σσ.36-40
106. Παρανίκας Μ., Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ΄ εκατονταετίας), Κωνσταντινούπολη 1867
107. Papanicolaou G.N., Holmguist D.G, Bader G.M. and Falk E.A.: Exfoliative Cytology of the Human Mammary Gland and its value in the Diagnosis of Cancer and Other Diseases of the Breast Cancer, 11:377, 1958
108. Παπανικολάου Α.Ν., Ο Μαστός της Γυναικός, Θεσσαλονίκη 1965
109. Parsons L. and Sommers C.S., Gynecology W.B. Saunders Co. Philadelphia 1964
110. Πασχάλη-Παυλάτου Μ., Βακτηριοφάγος και λυσιτυπία, Διατριβή επί Υφηγεσία, Αθήνα 1954
111. Patton S., Jensen G.R., Biomedical Aspects of Lactation, Oxford Pergamon Press 1976
112. Peiper A., Chronic der Kinderheilkunde, ver. G.Thieme Leipzig, 1966
113. Πέκιος Αλ., Πνευματική άποψις της Τουρκοκρατούμενης Ελλάδος, Αθήναι 1980
114. Πετράκης Γ., Δημώδης Ιατρική, Αμάλθεια 1 (1970), σ.54-59
115. Πετρόπουλος Δ.Α., Ησιόδειοι προλήψεις και δεισιδαιμονίας, Επετ. Λαογρ. Αρχ. τομ. ΙΑ-ΙΒ (1958-1959), σ.3-26
116. Perrier M.E., La Femme T1, Paris Muson D Ed. Bong & Cie 1914
117. Πολίτης Ν.Γ., Αι ασθένειαι κατά τους μύθους του λαού, Δελτ. Ιουρ. Εθν. Εταιρείας τ.Α (1883), σ.1-30
118. Preece P.E., Mansel R.E., Hughes L.E., Mastalgia: Psycho-neurosis or organic disease? Brit Med. J. 1978, 1:29
119. Πύρρος Διον. Εγκόλπιον των Ιατρών, ήτοι Ιατρική Πρακτική, εν Αθήναις 1848
120. Pougueville F., Voyage dans la Grece, Paris 1820
121. Raffensperger G.J., Swensons Pediatric Surgery Fifth ed. Appleton Lange Norwalk Conn 1990
122. Ρηγάτος Α.Γ., Η αρχαία Ιατρική στη Λαϊκή μας Παράδοση, Αθήνα 1999
123. Romanell P., A Philosophic preface to morals in Medicine, Bull New York Academy of Med. Vol 50:3-27 Jan 1974
124. Rommanis WHC and Mitchiner HP, The Science and practice of Surgery, Vol II 7th ed., London J&A Churchill Ltd, 1944
125. Rose and Carless Manual of Surgery C. Wakeley, M.Harmer, S.Laylor 19th ed. London, Bailliere, Tindall and Co. 1960
126. Rutkow M.I.Surgery, An Illustrated History St Lours Mosby-Year Book Inc. 1993
127. Σαθάς Κ., Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, Αθήναι 1868
128. Σακελλαρόπουλος Α.Δ., Γυναικομαστία της Εφηβείας, Ιατρική 19:327, 1971
129. Samuelov R., Siplovich L., Juvenile gigantomastia J. Pediat. Surg. 23:1014-1015, 1988
130. Σαράντη-Σταμούλη Ελπ., Πως γιάτρευαν στη Θράκη, Γιατρικά, γητειές και χάρες, Θρακικά 8 (1937), σ.351-383
131. Σκουβαράς Β., Μαγικά και Ιατροσοφικά Ερανίσματα εκ Θεσσαλικού κώδικος Επετ. Κεντρ. Ερευν. Ελλην. Λαογρ. τ.ΙΗ-ΙΘ (1965-1966), σ.71-115
132. Schider F., An Atlas of Anatomy for Artists, 3rd ed. New York Dover 1957
133. Serafin D.D., Georgiade G.N., Pediatric Plastic Surgery vol.2 C.V. Mosby Co, St Louis 1984
134. Schmitz R.L., Breast Disorders Complicating Pregnancy and Lactation, M.Clin N.Amer 45:107, 1961
135. Σμπαρούνης Ν.Χ., Γενική Χειρουργική, τΒ Θεσσαλονίκη 1990
136. Σολομωνίδης Σ.Χ., Η Ιατρική στη Σμύρνη, Αθήναι 1955
137. Stratz H.C., Die Rassenschonheit des Weibes Stuttgart 1901
138. Stratz H.C., Der Korper des kindes, Stuttgart 1928
139. Stratz H.C., Die Sch?nheit des Weiblichen Korpers Stuttgart 1941
140. Σέχας Ν.Μ., Χειρουργική τ.II Αθήνα 1995
141. Συμινελάκη Μ. Λιναρδάκη, Ελ. Κρητική Λαογραφία, Αθήνα 1947
142. Σφυρόερας Β.Β., Οι Έλληνες επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι 1971
143. San Filippo S.J. Pediatnic and Adolescent, Gynecology, W.B. Saunders Co, Philadelphia 1994
144. Terry L.L., The best of all possible worlds Bull Am. Coll Surgery, p.p. 7-13, Jan. 1971
145. Testut L., Jacob O., Traite D' Anatomie Topographique τ.I Paris 1914
146. Told C., Anatomischer Allas, Belin-Wien 1908
147. Τζαμουράνης Ν., Βακτηριοφάγος και λυσιγονία, Ιατρική Απρ. 1964 τ.5 τχ4, σσ.353-363
148. Φραγκάκη Κ. Ευαγγελία, Συμβολή εις την Δημώδη Ορολογίαν των φυτών, Αθήναι 1969
149. Φραγκάκη Κ. Ευαγγελία, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης, Αθήναι 1978
150. Χαβιάρα-Καραχάλιου Σεβαστή, Η Λαϊκή Ιατρική της Χίου, Αθήνα 1993
151. Χαβιάρα-Καραχάλιου Σεβαστή, Χειρόγραφο Συνταγολόγιο ΙΘ Αιώνα, Κιάτο 1993
152. Χατζητάκη-Καψωμένου Χρυσούλα, Θησαυρός Νεοελληνικών Αινιγμάτων, Παν. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2000
153. Χατζηγάκης Κ.Α., Παραδόσεις τ' Ασπροποτάμου, Τρίκαλα 1948
154. Χριστίδης Α., Η Αρχαία Ελληνική Γυναικολογία, Εν Κωνσταντινουπόλει, 1894
155. Χρόνης Ν., Η Εμπειρική Ιατρική και η διαμάχη περί το γνωσολογικόν πρόβλημα, Επισ. Επετ. Φιλ. Σχ. Παν. Αθηνών, τΚΖ (1979) σ.399-435
156. Χρυσανθόπουλος Λ., Συλλογή τοπικών της Ελλάδος συνηθειών Αθήναι 1853
157. Χρυσάνθη Κ., Ένα Κυπριακό Γιατροσόφι, Κυπρ. Σπουδή τ.ΙΕ., σ.ε-ιδ, Εν Λευκωσία 1952
158. Vorherr H., The Breast, New York Academic 1974
159. Zollinger MR., Let's improve our image, Bull. Amer. Cοll. Surgeons Vol.77 No4, pp.5-13, April 1992
160. Warton F., Etyma Graeca. An Etymological Lexicon of Classik Greek, London 1890
161. Warren S., The Prognosis of Benign Lesions of the Female Breast, Surgery 19:32, 1946
162. Wilson AR., The Book of the Breast, Chicago ILL, 1974
163. R.Wiedersheim Der Bau des Menschen Leipzig, 1893
164. Wulsin J.H., Large Breast Tumors in Adolescent Females, Ann. Surg. 152:151, 1960
165. Wullstein und Wilms Lehrbuch der Chirurgie, Jena 1918

ΑΡΧΕΙΑ
1. Αρχείον Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών
2. Αρχείον Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσης της Ακαδημίας Αθηνών
3. Αρχείον Ιστορικό Λαογραφικό Γλωσσικό του Μουσείου της Μητέρας
4. Αρχείον του Μουσείου της Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής

ΗΟΜΕPAGE