<<< Προηγούμενη σελίδα

ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Ο ΤΟΚΕΤΟΣ, ΟΙ ΔΥΣΤΟΚΙΕΣ, ΤΑ "ΕΥΤΟΚΙΑ"
ΚΑΙ Η ΑΝΑΝΗΨΗ ΤΟΥ ΑΠΝΟΪΚΟΥ ΝΕΟΓΕΝΝΗΤΟΥ
ΣΤΗ ΔΗΜΩΔΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ
ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ (1453-1953)
(ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ)

Χρίστος Θ. Οικονομόπουλος, Αλεξάνδρα Χρ. Οικονομοπούλου

Α’ ΜΕΡΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο τοκετός της γυναίκας και οι δυστοκίες ως ιδιαίτερο θέμα της Ιατρικής Λαογραφίας δεν έχει συστηματικά απασχολήσει τους ερευνητές, παρ' ότι η γέννηση ανέκαθεν απασχολούσε τον άνθρωπο. Οι διάφοροι λαοί από τα πανάρχαια χρόνια περιέβαλαν τον τοκετό με ένα πολύπλοκο σύστημα αντιλήψεων, προλήψεων, δεισιδαιμονιών, συμβολισμών, αλληγορικών πράξεων και δοξασιών, που ήταν χαρακτηριστικό της ιδιοσυγκρασίας, της διανοητικής τους ανάπτυξης και των ποικίλων εθιμικών παραδόσεων καί συνηθειών τους. Όλες αυτές οι συνεχείς, αδιάκοπες εθιμικές προσπάθειες και οι διάφορες τελετουργικές πράξεις που είχαν επινοήσει, αποσκοπούσαν και απέβλεπαν σε ένα και μοναδικό σκοπό, ώστε ο κάθε τοκετός να ολοκληρώνεται με αίσιο πέρας. Όπως όλοι οι λαοί στην αυγή της ανθρωπότητας, έτσι και οι Έλληνες περιέβαλαν τον τοκετό με ένα σύνολο δοξασιών, εμπλουτισμένο συναισθηματικά με διάφορες τελετουργικές πράξεις, που ήταν το απόσταγμα του συναισθηματικού των πλούτου αναφορικά με τη γέννηση. Ο τοκετός για τους Έλληνες αποτελούσε ένα από τα βασικά στάδια της ανθρώπινης ζωής, όπως ήταν ο γάμος και ο θάνατος.
Η θεμελιώδης πίστη των προγόνων μας ήταν ότι ο τοκετός και η λοχεία αποτελούσαν μια από τις κρισιμότερες στιγμές της ζωής της γυναίκας οι οποίες επηρεάζονταν από θείες και δαιμονικές δυνάμεις. Οι περισσότερες από τις εθιμικές συνήθειες των Ελλήνων σχετικά με τη γέννηση αναφέρονταν στην εξουδετέρωση των δυσμενών επιδράσεων που παρεμπόδιζαν την Ευτοκία, καθώς και στην αποτροπή και προφύλαξη της επιτόκου και του εμβρύου από επικρεμάμενους κινδύνους, οι οποίοι προέρχονταν από δυσμενείς διαθέσεις αγνώστων υπεράνθρωπων όντων.
Στη μελέτη μας αυτή ερευνούμε τον πλούτο της Δημώδους Μαιευτικής του λαού μας κατά τα Μεταβυζαντινά Χρόνια του Νέου Ελληνισμού (1453-1953) και παραθέτουμε πρωτογενές αθησαύριστο υλικό για τον τοκετό, τις δυστοκίες, τα ευτόκια (ωκυτόκια) και τις μεθόδους ανανήψεως του ασφυκτικού νεογέννητου. Το υλικό αυτό το είχαμε συγκεντρώσει τα τελευταία σαράντα χρόνια (1962-2002) από προφορική πληροφόρηση εμπειρικών Μαιών της υπαίθρου χώρας και βρίσκεται στα αρχεία του Μουσείου της Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής.
Στην παρούσα εργασία δίνουμε για πρώτη φορά στην Ελληνική και τη Διεθνή Βιβλιογραφία την ιατρική ερμηνεία των ευτοκίων (ωκυτοκίων) και των συναφών πράξεων και ενεργειών σχετικά με τον τοκετό και τις δυστοκίες, αποδεικνύοντας ότι πίσω από αυτές τις λαϊκές δεισιδαιμονίες δεν κρύπτονται μαγικές αλλά καθαρές ιατρικές αλήθειες που αποτελούν επιβιώματα της Αρχαίας και της Βυζαντινής Ελληνικής Ιατρικής.
Η μελέτη χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος αφορά τις επιβιώσεις για τον τοκετό στα Ηραία κατά τη Μυκηναϊκή και την Αρχαία εποχή και την ψυχοπροφυλακτική αγωγή που πρωτοεφαρμόσθηκε στους ναούς αυτούς και τις επιβιώσεις για τη γέννηση, κατά τα Μεταβυζαντινά χρόνια του Νέου Ελληνισμού καθώς και τη δημιουργία του "Γονιμικού Περιβάλλοντος" των παραδοσιακών μαιών για την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη λοχεία. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στις δυστοκίες και στα διάφορα παραδοσιακά "Ευτόκια" (ωκυτόκια) και στην ιατρική ερμηνεία τους. Το τρίτο περιγράφει τις λαϊκές μεθόδους ανανήψεως του ασφυκτικού νεογέννητου και την ιατρική τους σημασία.

1α 1β
Εικόνα 1α) Η Ήρα και ο Ζεύς. Ανάγλυφο από τη μετώπη του Ναού της Ήρας στον Σεληνούντα (Μουσείο Παλέρμου).
β) Η Ήρα και ο Ζεύς. Γκραβούρα του P. Bettelini από πίνακα του Carache. Η Ήρα ήταν η τρίτη νόμιμη και παντοτινή γυναίκα του Δία, πανέμορφη αρχόντισσα του Ολύμπου.

Ι. Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΚΕΤΟ ΚΑΙ ΤΙΣ ΔΥΣΤΟΚΙΕΣ
Α. Οι Θεοί των Ελλήνων και το Θεοκρατικό Κοινωνικο-Πολιτιστικό τους σύστημα για τη Γέννηση
Όπως φαίνεται από την Αρχαία Ελληνική Μυθολογία ο τοκετός της γυναίκας είχε εξ αρχής εντονότερα απασχολήσει τους Έλληνες σε σχέση με τους άλλους λαούς. Κατά την Αρχαϊκή Ελληνική Παράδοση ο πρώτος τοκετός αφορούσε τη Γέννηση από το Χάος της μητέρας Γης, όπως αναφέρει ο Ησίοδος στη Θεογονία του. Μετά δε από τη Γη γεννήθηκαν τα άλλα όντα και οι Ολύμπιοι Θεοί.
Η πλειονότης του "Ιερατείου" των Θεών του Ολύμπου με την κυρίαρχο προσωπικότητα της Θεάς Ήρας, ως προστάτιδας του νομίμου γάμου, του τοκετού και της ιερότητας της οικογένειας, θεωρούσαν τη Γέννηση του νέου ανθρώπου, με το αίσιο πέρας του τοκετού, ως ευλογία και χαρούμενο γεγονός, επιπλέον δε ως πράξη αναγέννησης. (Εικ. 1)
Οι Θεοί σύμφωνα με τη Μυθολογία είχαν διαμορφώσει ένα Ιερατείο με αρχοντικές προσωπικότητες, ως μέλη της κοινωνίας τους, τις εθιμικές πράξεις των οποίων ο λαός εμιμείτο ως ασφαλείς. Οι εθιμικές πράξεις της ανωτέρας τάξεως γύρω από τη γέννηση ήταν ρυθμιστικές της συμπεριφοράς των μελών της κοινωνίας του απλού λαού.
Το σύνολον των πράξεων και ενεργειών που είχαν διαμορφώσει με σεβασμό στον ψυχικό παράγοντα, απεδείχθησαν ασφαλή γι' αυτό και καθιερώθηκαν ως εθιμικές πράξεις που αφορούσαν τη γέννηση.
Το Θεοκρατικό κοινωνικο-πολιτισμικό σύστημα και το ψυχοσωματικό πλαίσιο για τις διαδικασίες της γέννησης, ενίσχυε τις βιολογικές επιθυμίες για τη μητρότητα, έτσι ώστε οι νέες κοπέλες, οι αγνές παρθένες, που ήταν υπό την προστασία της Θεάς Ήρας, μετά το γάμο να προετοιμάζονται ψυχικά ώστε, στην εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη λοχεία να συμπορεύονται με τη Φύση.
Για την καλύτερη ιατροκοινωνική αντιμετώπιση των βλαπτικών παραγόντων που πλαισίωναν την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη λοχεία, η προστάτιδα θεά του Γάμου, της οικογένειας και της γέννησης, η Ήρα (Εικ. 2), που ήταν και Ιάτραινα, είχε δημιουργήσει στον οπισθόδομο των Ηραίων πρότυπα ψυχοπροφυλακτικά Μαιευτήρια για τις θεές, τις ημίθεες, τις ηρωίδες, τις αρχόντισσες, ώστε να απομακρύνονται από τυχόν προβλήματα και αρνητικές θεωρήσεις για τη γέννηση.
Αλλά και τις μαιευτικές ανάγκες των φτωχών γυναικών, των λαϊκών στρωμάτων (φτωχολογιάς) καθώς και τις αγρότισσες και τις ποιμενίδες, είχε φροντίσει η Θεά Ήρα, με πλήρες δίκτυο ναών, υπό τη φροντίδα της Αγροτέρας Αρτέμιδος (Εικ. 3). Όλοι αυτοί οι ναοί δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ψυχοπροφυλακτικά κέντρα για μια ανώδυνη και φυσική γέννηση, χωρίς αγωνίες και φόβους.
Ο τρόπος με τον οποίο η Ήρα ανέτρεφε και διαπαιδαγωγούσε τις νέες γυναίκες, είτε αρχόντισσες, είτε απλές λαϊκές, ήταν με βάση τους κανόνες της πρακτικής ψυχολογίας, ώστε να διαμορφώσουν μια προσωπικότητα που θα τις βοηθούσε να αντιμετωπίσουν τη μητρότητα από ψυχοσωματικής πλευράς με αισιοδοξία. Η αξιόλογη αυτή υποτυπώδης ψυχοπροφυλακτική παράμετρος είχε μειώσει ασφαλώς πολλές επιπλοκές στη γέννηση.
Οι Μυκηναίοι στα Ηραία είχαν διαμορφώσει τις προϋποθέσεις, ώστε το περιβάλλον να προσφέρει συνεχώς την ψυχολογική υποστήριξη στα κορίτσια, από τη νηπιακή και την παιδική ηλικία και να διαμορφώνεται η προσωπικότητά τους κατά τέτοιο γονιμικό τρόπο, ώστε όταν το νέο κορίτσι έφθανε στη μύηση της εφηβείας να ήταν έτοιμο ψυχοσωματικά να αποδεχθεί αυτή τη "ψυχοπροφυλακτική" προσέγγιση.
Οι νέες γυναίκες έτσι προσαρμοσμένες στους γονιμικούς ψυχοσωματικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες εξυπηρετούσαν ενσυνείδητα τις επιδιώξεις και τα όνειρα των γονέων τους για μια οικογένεια με πολλά παιδιά, ξεπερνώντας τα πιθανά εμπόδια.

2α 2β
Εικόνα 2α-β) Η θεά Ήρα ένθρονη. Μουσείον Βερολίνου. Κατά την Ελληνική Μυθολογία, η θεά Ήρα είναι η ευγενεστέρα και η πλέον αξιοσέβαστη θεϊκή προσωπικότητα. Κάθεται επί χρυσού θρόνου. Όταν εισέρχεται στα θεία ανάκτορα όλοι οι θεοί και οι θεές σηκώνονται καί χαιρετίζουν στο πρόσωπόν της την Άνασα, την προστάτιδα του νομίμου γάμου, του τοκετού καί της Ιερότητας της οικογένειας.
γ) Η κεφαλή της θεάς Ήρας σε εμπροσθότυπο αργηρό στατήρα του Άργους του 370-350 π.Χ. ως προστάτιδας θεάς της πόλης με τa τρία Ηραία.
δ) Κεφαλή της θεάς Ήρας, προστάτιδας του τοκετού, της λοχείας καί του μητρικού θηλασμού σε εμπροσθότυπο. Αργυρή δραχμή του Άργους 370-350 π.Χ.

2γ 2δ

Β. Ο τοκετός σε ναό ή σε οικία εθεωρείτο ότι προστάτευε την έγγαμο επίτοκο από τη δυστοκία
Η Θεά Ήρα μαζί με τις πολλές μικρότερες γυναικείες θεότητες του τοκετού, πίστευαν ότι η γέννηση ήταν πράξη αναγέννησης, εφ'όσον ελάμβανε χώρα σε ναούς ή σε μόνιμες κατοικίες των ανθρώπων. Πίστευαν ότι τόσο η ψυχολογική προετοιμασία για τον τοκετό όσο και ο τοκετός αυτός καθ' εαυτόν έπρεπε να γίνεται σε ένα γνώριμο και οικείο δομημένο ιερό χώρο όπως ήταν ο ναός, προς αποφυγήν δυστοκιών.
Οι Θεές του τοκετού είχαν την πεποίθηση ότι στον ιερό χώρο του ναού κατά το χρονικό διάστημα του τοκετού δεν ήταν δυνατόν να υπεισέλθουν κακές ή βλαπτικές ή δαιμονικές δυνάμεις που μπορούσαν να βλάψουν την επίτοκο ή το νεογέννητο εφ' όσον ο καρπός της κοιλιάς ήταν από νόμιμο γάμο. Η Ήρα απαγόρευε σε μια ανύπαντρη γυναίκα να γεννήσει το εξώγαμο τέκνο της μέσα στο ναό, γιατί θεωρείτο ότι θα έφερνε το κακό, τη δυστοκία, τη συμφορά. Ένας τέτοιος τοκετός θα έφερνε καταστροφή στη γονιμότητα της Γης, ήτοι φοβερές αρρώστιες, επιδημίες, επιζωοτίες, θεομηνίες, χαλάζι, πλημμύρες κ.λπ. Η πεποίθηση της Θεάς Ήρας ήταν αδιαφιλονίκητη αφού πίστευε ότι ο τοκετός μιας ανύπαντρης γυναίκας στο ναό θα "προκαλούσε" το κακό ή θα γινόταν πρόξενος πολλών κακών αφού ήταν συνδεδεμένος με νοσηρές μορφές ασέβειας.
Κατά τα Μυκηναϊκά χρόνια κάθε άνομη εγκυμοσύνη και τοκετός εμποιούσε φόβο και ταραχή, επειδή υπήρχε μια αφορισμένη, καταραμένη κακία και άγρια ώρα που προκαλούσε επιπλοκές και δυστοκίες.
Αυτός ήταν ο λόγος που από τα χρόνια εκείνα στον Ελλαδικό χώρο και όλους τους μετέπειτα αιώνες, μέχρι και προ ολίγων δεκαετιών ακόμη, τα νόθα, τα "μπαστάρδικα", τα "μούλικα", τα γεννούσαν οι "μπαστομάνες" μακριά από καθαγιασμένους ναούς και τα σπίτια, των κάτω από γεφύρια, κοντά σε νεκροταφεία, σε σπήλαια, σε σταυροδρόμια, σε χωράφια και τα λέγαν "δροσογεννημένα", ενώ ο τοκετός στο ναό ή στο σπίτι πίστευαν ότι προφύλατε την επίτοκο και το βρέφος από κάθε φυσική ή ψυχική νοσηρότητα.

3α 3β
Εικόνα 3α) Η κεφαλή της θεάς Αρτέμιδας, προστάτιδας του τοκετού στις αγροτοποιμενίδες. Εμπροσθότυπος από αργυρό δίδραχμο της Εφέσου του 3ου αιώνα π.Χ.
β) Η θεά Άρτεμις εκτός του ότι ήταν θεά του κυνηγιού και προστάτευε τα ελάφια και το φυσικό περιβάλλον ήταν επίσης θεά-προστάτης του τοκετού και της λοχείας στίς φτωχές γυναίκες ιδίως τις αγρότισσες και τις ποιμενίδες. Μαζί με τη θεά Ήρα η Άρτεμις εθεωρείτο και ως σεβάσμια θεά του τοκετού. (Παλαιά γκραβούρα αγνώστου).

Γ. Ο θεσμός των Ηραίων ως Μαιευτηρίων. Μια αναδρομή στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία για τη γέννηση θεών, θεαινών και βρωτών.
Η θεματολογία της Ελληνικής Μυθολογίας όπως διαμορφώθηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή έχει πλούσια παράδοση για τη σύλληψη, την εγκυμοσύνη, τον τοκετό, τη λοχεία και γενικά την αναπαραγωγή, τη μητρότητα και τη βρεφική και νηπιακή ηλικία.
Τα στοιχεία από την Ελληνική Μυθολογία αν εξετασθούν και αναλυθούν σωστά, θα μας δώσουν μια πλούσια συναγωγή πορισμάτων και θα συμβάλουν να εννοήσουμε καλύτερα τις επικρατούσες τότε νοοτροπίες, τους συμβολισμούς και τις δομές της τότε κοινωνίας, γιατί ένα από τα προσφιλή θέματα των μυθογράφων αφορούσε λ.χ. τη Γέννηση θεών, θεαινών, ημιθέων και ηρώων.
Στην καλύτερη γνώση μας επίσης επικουρούν τα επιβιώματα, τα μνημεία, τα υπολείμματα λειψάνων και τα γλωσσικά κατάλοιπα. Για τις πρακτικές του τοκετού από απόψεως τελετουργικής και εθιμικής μας βοηθούν οι μύθοι και οι παραδόσεις, όπως έχουν επιζήσει από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά.
Οι τελεστικές πράξεις που εμπλέκονταν στις πεποιθήσεις του Ελληνικού λαού για τον τοκετό και τις δυστοκίες από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα παρέμειναν σχεδόν αναλλοίωτες, αφού είχαν ως πρότυπο τον δεδομένο Ελληνικό Πολιτισμό των τεσσάρων χιλιετηρίδων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πρώτες εθιμικές ενέργειες για τον τοκετό θεϊκών προσώπων διέπονταν από σχετική ομοιομορφία και ιεροπρέπεια σε αντιδιαστολή με τον τοκετό των κοινών θνητών όπου εκεί υπήρχε και ποικιλία πρακτικών.
Ο τοκετός θεών, θεαινών, ημιθέων και ηρώων καθώς και η γεωγραφική διασπορά των στον ηπειρωτικό κορμό και στον νησιωτικό Ελλαδικό χώρο ήταν μεγάλη, όπως φαίνεται από τις επιβιώσεις των τοπικών παραδόσεων. Η επίδραση των θεϊκών θεσμών και εθίμων για τον τοκετό που εμπεδώθηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή ευρήκε τη μίμηση της στα υπόλοιπα στρώματα και στα μέλη των βρωτών.
Οι τελετουργικές πράξεις που αφορούσαν τη γέννηση θεών και θείων προσώπων μαζί με τις σχετικές δοξασίες, αναπλάθονταν, τροποποιούνταν και μετασχηματίζονταν με τους τοκετούς των κοινών θνητών.
Αυτές όμως είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό, την ψυχοσωματική προετοιμασία της εγκύου με κάποια ιδιότυπη πρωτογενή ψυχοπροφυλακτική αγωγή, είτε αυτή αφορούσε θεές ή βρωτές. Αυτό ήταν αναγκαίο ώστε κατά τον τοκετό να αποφευχθούν οι δυστοκίες και οι επιπλοκές.
Στα Ηραία ο πρόδομος και ο κυρίως ναός ήταν άβατος για τις έγκυες και τις λεχωΐδες, ενώ ο οπισθόδομος είχε μετατραπεί σε πρότυπο Μαιευτήριο (Εικ. 4).
Πιστεύουμε ότι στα Ηραία γινόταν πάντα μια πρωτογενής ψυχοπροφυλακτική προετοιμασία των επιτόκων οι οποίες γεννούσαν με την επίβλεψη της Θεάς Ήρας και τη βοήθεια των βοηθών της, των Ειλειθυιών, γι' αυτό και δεν υπέφεραν συχνά από δυστοκίες ή "σκληρούς" πόνους στον τοκετό. Με τη συμπαράσταση των ψυχοπροφυλακτριών Ειλειθυιών, οι γυναίκες στα Ηραία έτικταν με στοργή και αξιοπρέπεια αλλά δεν ωδινούσαν.
Στα Ηραία εφάρμοζαν μετά το σκίρτημα του εμβρύου, καθ' όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, ένα είδος ψυχοσωματικής προετοιμασίας και ευτοκίου αγωγής σε όσες νέες, πριν παντρευτούν και συλλάβουν ετύχαινε να είχαν δυνατούς πόνους κατά τη διάρκεια των εμμήνων (ένα είδος προεμμηνορροϊκού συνδρόμου). Οι πόνοι αυτοί θεωρούσαν ότι ανήκαν στον μέλλοντα τοκετό και όχι στην εμμηνορρυσία. Η "αντιστροφή" τους, οδηγούσε στη δυστοκία με τους παρατεταμένους τοκετούς, για τους οποίους ανησυχούσαν και εφοβούντο επειδή κάθε άτυπο δεν ήταν θεϊκό. Προς τούτο κατέβαλαν επίπονες προσπάθειες, με μια πρωτογενή ψυχοπροφυλακτική προετοιμασία ώστε να αποφεύγουν τις επιπλοκές στους δύσκολους τοκετούς. Το πόσο στα Ηραία απέδιδαν σημασία στη ψυχολογική και σωματική προετοιμασία των επιτόκων, ως παραγόντων ευτοκίας, φαίνεται από το ότι οι επίτοκες γεννούσαν στον οπισθόδομο του ναού με αξιοπρέπεια και με την πλήρη αφοσίωση, κατανόηση και στοργή των πολυάριθμων βοηθών της Ήρας, των Ειλειθυιών και των Γενετυλλίδων.

4
Εικόνα 4. Το Ηραίον του Άργους σε σχεδιαστική αναπαράσταση του Waldstein όπως ήταν μετά την πυρκαϊά του 423 π.Χ. στα πλάγια του βουνού Εύβοια μεταξύ Άργους και Μυκηνών. Κοντά στον παλιό ναό κτίσθηκε ο νεώτερος ναός της Ήρας. Στα Ηραία ο πρόδομος και ο κυρίως ναός ήταν άβατος για τις έγκυες και τις λεχωίδες ενώ ο οπισθοδόμος είχε μετατραπεί σε πρότυπο Μαιευτήριο.

Δ. Οι Ειλείθυιες, οι πρώτες στον Κόσμο Ψυχοπροφυλάκτριες Μαίες
Κατά μία παράδοση οι Ειλείθυιες ήσαν νέες έμπειρες γυναίκες που βοηθούσαν την επίτοκο κατά τον τοκετό. Πολλές φορές δε ταυτίζονταν με τη θεά του τοκετού, την Ήρα και την Αρτέμιδα.
Οι Ειλείθυιες έπρεπε να είχαν τα εξής προσόντα: 1) να σέβονται την επίτοκο, 2) να κατανοούν τις φοβίες, τις ιδιορρυθμίες και τις ωδίνες των επιτόκων, 3) να τις παρακολουθούν στενά για δυστοκίες, 4) να τις ενδυναμώνουν με τα κατάλληλα λόγια, 5) να τις παρέχουν ψυχική υποστήριξη με ευμένεια, 6) να τις διακρίνει η μεγάλη υπομονή σε ανώμαλους ή άτυπους τοκετούς, 7) να φροντίζουν με αφοσίωση και με κάθε τρόπο την επίτοκο τη λεχώνα και το νεογνό, 8) να ειδοποιούν επί δυστοκίας τη Θέα Ήρα και 9) να κάθονται με "σταυρωμένα τα χέρια" σε περίπτωση ανώμαλου σχήματος του εμβρύου αναμένοντας τη Μαία (μητέρα του Ερμού) που θα βοηθούσε τη Θεά Ήρα τη μόνη ικανή να φέρει εις πέρας τους πιο δύσκολους τοκετούς, όπως ήταν η διδυμογέννηση, η ισχιακή προβολή με το ομώνυμο χειρισμό της.
Η λέξη Ελευθυία ή Ειλυθεία ή Ειλειθύια ή Ιλειθυία, προέρχεται από το εληλυθυία, το θηλυκό της μετοχής παρακειμένου του έρχομαι. Επίσης και η λέξη Ελευθώ=έρχομαι, εξέρχομαι, όταν αποκαλύπτεται η κεφαλή του εμβρύου κατά την εξώθηση = αορ. του έρχομαι = ηλυθώ. Με την εμφάνιση της κεφαλής του εμβρύου η Μαία στα Ηραία αναφωνούσε ελευθώ - ελευθώ!! Ή ηλυθώ - ηλυθώ!! Όπως μια παραδοσιακή Νεοελληνίδα μαμή στο ίδιο στάδιο του τοκετού αναφωνούσε από ευτόκιο χαρά: "ίχου! ίχου! ήλιος, ήλιος! φάνηκε το κεφαλάκι του! ναι! ναι! έρχεται! Έρχεται! Χαίρου Γη που θα σε πατήσουν καινούργια ποδαράκια!" ή "Καλώς ήλθε το παιδάκι μας το χρυσό παλικαράκι μας!" κ.λπ.
Η λέξη όμως Ιλειθυία πιθανόν να είναι από σύνθετη ηχομιμητική παρετυμολογία, όπως ίσως από το ίλαος και ίλειος = αυτή που γνωρίζει να εξευμενίζει τις ωδίνες του τοκετού, ή από το ιλάσκομαι - καταπραΰνω τους πόνους.
Υπάρχει μια ακόμη παρετυμολογική πιθανότητα η λέξη Ειλειθυία ή Ιλειθυία να είναι από το ίλαος και θυιός = αυτή που εμψυχώνει και που εν συνεχεία υποκαπνίζει μια πρωτάρα δυστοκούσα, προς ευτοκία. Η καινούργια αυτή γλωσσική ερμηνεία που δίνουμε εμείς για πρώτη φορά στην Ελληνική και Ξένη Βιβλιογραφία ως ηχομιμητική και παρετυμολογική στην έννοια του ονόματος Ειλειθυία, ενισχύει την άποψή μας ότι οι βοηθοί της θεάς Ήρας στα Ηραία ήσαν οι πρώτες στον κόσμο Ψυχοπροφυλάκτριες Μαίες. Όσες από τις Ειλειθυίες έκαναν σε επιτόκους με δυστοκίες υποκαπνισμούς με ιαματικά βότανα τις λέγαν Θυοσκοήδες. Όσες έφερναν ομαλά το βρέφος σε πρωτάρες χωρίς δυστοκία τις λέγαν φερνές, επειδή με μεγάλη υπομονή έφερναν το νεογνό (δηλ. το φέρμα = το έμβρυο στο φως της ζωής. Την εποχή εκείνη στα Ηραία φρόντιζαν περισσότερο για την ψυχική και σωματική προετοιμασία της εγκύου, γιατί επίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό εμειούτο ο φόβος του θανάτου από δυστοκίες οι οποίες πλαισίωναν τότε τον τοκετό και τη λοχεία, όπως ήταν η δυσαναλογία της διόδου, η διδυμογένεση, η φοβερή αιμορραγία της υστεροτοκίας, η επιλόχειος λοίμωξη και ποικίλα άλλα ιατρικά μαιευτικά και γυναικολογικά προβλήματα.

5
Εικόνα 5. Η εμπέδωση του μητρικού θηλασμού για σαράντα εβδομάδες ήταν από τα "ουκ άνευ"
των Ελληνίδων κατά τη Μυκηναϊκή εποχή. Έδιναν όρκο στην Ήρα ("Νη τη Ήρα") ότι θα θήλαζαν οι ίδιες το βρέφος τους.

Ε. Οι έξι εθιμικές τελετουργικές περίοδοι που αφορούσαν τη διαδικασία της γέννησης στα Ηραία
Τα Ηραία ως Μαιευτήρια υπό την προστασία της Θεάς Ήρας είχαν καθιερώσει ιερές εθιμικές τελετουργίες για τη διαδικασία της γέννησης οι οποίες άρχιζαν συμβολικά πριν τη σύλληψη και τελείωναν μεταγεννητικά με την ονοματοθεσία, ως δεύτερη γέννηση-αναγέννηση δηλαδή η όλη διαδικασία της γέννησης τελείωνε με την ένταξη του νέου ανθρώπου στην κοινωνία. Στα Ηραία φρόντιζαν ώστε η ποικιλία και ο πλούτος των τελετουργικών ενεργειών να πηγάζει και να έχει ως αφετηρία το ένστικτο της μητρότητας, αλλά επιπλέον να επεκτείνεται σε εθιμικές ψυχολογικές ιερουργίες που να περικλείουν ορθολογικές, υπερφυσικές, μαγικές και μαντικές διαδικασίες. Οι χρονικές αυτές περίοδοι ή στάδια περιελάμβαναν τα εξής:
1) την ιερή τελετουργία για πρόκληση της Γονιμότητας
Το στάδιο αυτό αφορούσε τις ιεροπραξίες και τις μαγικοθεραπευτικές πράξεις που σκοπό είχαν να τονίσουν την επιθυμία για απόκτηση παιδιών, αίροντας την ακληρία.
2) Την επίτευξη της Σύλληψης και την ασφαλή περίοδο της κυήσεως
Το στάδιο αυτό εμπλεκόταν μέσα στο χρονικό διάστημα των εννέα μηνών της εγκυμοσύνης. Στην περίοδο της εγκυμοσύνης οι τελετουργίες αυτές βοηθούσαν στην ψυχοσωματική προετοιμασία της εγκύου, τονίζοντας τις θετικές και απομακρύνοντας τις αρνητικές περιβαλλοντικές επιδράσεις, ώστε η πορεία προς τον τοκετό να γίνει από μία γυναίκα που θα αισθανόταν ψυχικά αισιόδοξη για την εγκυμοσύνη, χωρίς φόβο και άγχος για την έκβαση του τοκετού της.
3) Τον τοκετό
Το τρίτο αυτό στάδιο που σηματοδοτούσε αυτή καθ'εαυτή τη γέννηση, εθεωρείτο πάντα επίφοβο, εάν τυχόν ο τοκετός γινόταν εκτός του ναού της Ήρας ή της Αρτέμιδος. Το σοβαρό αυτό μεταβατικό στάδιο του τοκετού εθεωρείτο μια κρίσιμη διαβατήρια περίοδος από την αφάνεια στη ζωή. Η συμβολή της Θεάς Ήρας με τις βοηθούς της, τις Ειλειθυίες και τις Γεννετυλίδες, ήταν καθοριστικά θετική, αφού ελαμβάνετο η φροντίδα ώστε η έλευση στο φως της ζωής του νέου πλάσματος να είναι υπό την προστασία της θεάς. Με τον τρόπο αυτό ο τοκετός με τη μέριμνα, τη φροντίδα και την επίβλεψη της Ήρας συνοδευόταν από ένα πλούσιο πλέγμα συγκεκριμένων προστατευτικών εθιμικών και ιερουργικών πράξεων και ενεργειών. Έτσι η μητέρα, το νεογνό, η Ήρα και οι μαίες ταυτίζονταν με το οικείο περιβάλλον για την περίοδο των 40 ημερονυκτίων της λοχείας, που εθεωρούντο επίσης επίφοβα. Η Θεά Ήρα ως Ιάτραινα της εγκυμοσύνης, του τοκετού και της λοχείας είχε εμπεδώσει στις βοηθούς της την αντίληψη και την πίστη ότι το βιολογικό υπόστρωμα του τοκετού συμπλεκόταν αρμονικά με θετικές, θεϊκές, ιατρικές, κοινωνικές, ψυχολογικές και κοσμολογικές διαδικασίες που είχαν υφανθεί ως σύμβολα για να αποτρέψουν μια πιθανή κακή έκβαση της γέννας. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι το κάθε Ηραίο (Εικ. 4) περιστοιχιζόταν από σαράντα κίονες. Αυτοί συμβόλιζαν τις 40 εβδομάδες της φυσιολογικής εγκυμοσύνης, τις 40 ημέρες της λοχείας, τις 40 εβδομάδες του υποχρεωτικού μητρικού θηλασμού και τις 40 ημέρες αποχής από τα συζυγικά καθήκοντα. Οι ετοιμόγεννες μετά το σκίρτημα του εμβρύου έδιναν σχετικό όρκο στην Ήρα: "Νή τη Ήρα".
4) Την Λοχεία
Το στάδιο αυτό που αφορούσε την περίοδο της λοχείας εθεωρείτο επίσης πολύ κρίσιμο λόγω των πιθανών επιπλοκών, γι' αυτό φρόντιζαν να ενισχύουν ψυχικά τη λεχώνα.
5) Τη φροντίδα για το νεογνό
Το πέμπτο στάδιο εθεωρείτο από την Ήρα ως κατ' εξοχήν ιερό και αφορούσε τη μεταγενετική φροντίδα του νεογνού. Στο στάδιο αυτό περιλαμβανόταν α) η φροντίδα και η περιποίηση του νεογέννητου για την προσαρμογή του στη ζωή, β) το μοίρωμα των Μοιρών (=επανεκτίμηση της γενικής κατάστασης του νεογνού και γ) η εμπέδωση του μητρικού θηλασμού (Εικ. 5). Οι τρεις αυτοί προληπτικοί παράγοντες ήσαν σπουδαίοι, γιατί συνέβαλαν στη μείωση της περιγεννητικής νεογνικής θνησιμότητας, η οποία την εποχή εκείνη ήταν πολλές φορές τραγικά υψηλή, όπως ήταν επίσης πολύ υψηλή και η μητρική θνησιμότητα.
6) Την ονοματοθεσία με τα Αμφιδρόμια
Η ονοματοθεσία εδίδετο την όγδοη ή τη δεκάτη ημέρα με τη συμβολική περιφορά του βρέφους γύρω από την Εστία για την επίσημη ένταξη του νεογνού στην κοινωνία των ανθρώπων. Γι' αυτό η ονοματοθεσία εθεωρείτο ως μία δεύτερη "θεϊκή" και κοινωνική γέννηση. Από τα Μυκηναϊκά και τα Αρχαία χρόνια τα έξι αυτά στάδια διατηρήθηκαν στην τελετουργία της γέννας σχεδόν αναλλοίωτα μέχρι την επικράτηση του Χριστιανισμού, όπου τα Αμφιδρόμια αντικαταστάθηκαν από το Μυστήριο του Βαπτίσματος που εθεωρήθη κι αυτό ως δεύτερη πνευματική γέννηση.
7) Ο Σαραντισμός
Ο Σαραντισμός ήταν το έβδομο στάδιο της διαδικασίας της γέννας. Ο Χριστιανισμός με την ευχή του Σαραντισμού έδωσε νέα πνοή στη γέννηση συμπληρώνοντας το κενό που υπήρχε από τους Αρχαίους, εισάγοντας την έννοια της αγάπης προς τη μητέρα και το νεογνό. Η αγάπη ήταν το καινούργιο δώρο του Χριστιανισμού προς την Ανθρωπότητα. Με τον Σαραντισμό ο Χριστιανισμός ευλογούσε τη μητέρα και το βρέφος και τοποθετούσε το πρόσωπο της μητέρας υψηλά ως αξιόλογο βοηθό του Δημιουργού και το βρέφος, όχι απλώς ως δημιούργημα, αλλά ως αναδημιουργία αγάπης προς το νέο πλάσμα. Ο Χριστιανισμός δηλαδή έκανε μια ανανέωση αγάπης, αξιοπρέπειας και σεβασμού της προσωπικότητας της μάνας και του παιδιού που συνετέλεσε στον αγιασμό του Σύμπαντος (Εικ. 6). Με την τελετουργία της γέννησης έγινε επιπλέον η πρώτη ιστορική ουσιώδης προσπάθεια συγκερασμού και σύζευξης του αρχαίου ειδωλολατρικού με τον χριστιανικό κόσμο. Τα έθιμα της γέννας πρώτα αυτά εσφράγισαν τον Ελληνοχριστιανικό Πολιτισμό στον τομέα αυτό.
Στους μετέπειτα αιώνες του Βυζαντίου προσετέθησαν και άλλες "συγχωνεύσεις" των δύο Κόσμων. Έτσι στις τοποθεσίες που υπήρχαν ναοί της Ήρας που ελέγετο και παρθενία ή ναοί της παρθένου Αθηνάς εκτίσθησαν επάνω στα ερείπια τους, ναοί της Ζωοδόχου Πηγής ή της Παναγίας. Όπου υπήρχαν ναοί της Αρτέμιδας, εκτίσθηκαν ναοί της Αγίας Μαρίνας. Όπου οι ναοί του Ποσειδώνος, οικοδομήθηκαν ναοί του Αγίου Νικολάου. Όπου δε ναοί του Διός, εκτίσθησαν ναοί του Αγίου Γεωργίου ή του προφήτη Ηλία. Όπου ναοί του Ασκληπιού, έγιναν ναοί του Αγίου Ελευθερίου και του Αγίου Βλασίου. Με τον εκχριστιανισμό του αρχαίου κόσμου, η δογματολογία του λαού σχετικά με τη γέννηση άλλαξε, επειδή επηρεάσθηκε από την εκκλησιαστική παράδοση που έλεγε ότι η πρώτη εγκυμοσύνη άρχισε μεν από τον Παράδεισο, με τη βρώση του απαγορευμένου καρπού, από το δένδρο της γνώσεως και την επακολουθήσασα πτώση των Πρωτοπλάστων, έλαβε όμως χώρα εκτός του Παραδείσου, λόγω της οργής του Δημιουργού και της κατάρας του Πλάστου προς την Εύα "να γεννά στη Γη με λύπας τα τέκνα της" (Εικ. 7).
Μέχρι προ ολίγων δεκαετιών πιστευόταν από τις λαϊκές μαμές ότι ο τοκετός της πρωτόπλαστης Εύας ήταν ανώμαλος, επίπονος, δύσκολος, παρατεταμένος που κράτησε πολλές ημέρες και έλαβε χώρα σε ακάλυπτο και εκτεθειμένο σε πολλούς κινδύνους άστεγο μέρος κάτω από μια ιτιά. Έτσι η πρώτη μητέρα στον Κόσμο ήταν "κακογεννήτρα" (δύστοκος) και έφερε το πρώτο παιδί του Κόσμου στη ζωή με δυστοκία.

6
Εικόνα 6. Ο Σαραντισμός. Ευχές του Σαραντισμού από χειρόγραφο ευχολόγιο της Βιβλιοθήκης του Μουσείου της Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής του 17ου αιώνα. Ο Σαραντισμός ήταν το έβδομο στάδιο της διαδικασίας της γέννας. Ο Χριστιανισμός με την ευχή του Σαραντισμού έδωσε νέα πνοή στη γέννηση, συμπληρώνοντας το κενό που υπήρχε από τους Αρχαίους εισάγοντες την έννοια της αγάπης προς τη μητέρα και το νεογνό. Η αγάπη ήταν το καινούριο δώρο του Χριστιανισμού πρός την Ανθρωπότητα.

7
Εικόνα 7. Οι δυστοκίες εθεωρούντο ως συνέχεια της κατάρας του Δημιουργού προς την Εύα: "
...να γεννά στη Γη με λύπη τα τέκνα της". Ξυλογραφία του 1554 του Just Amman (Philadelphia Museum of Art).

ΣΤ. Η Νεοελληνική παράδοση για τον τοκετό, τις δυστοκίες και τα λαϊκά "Ευτόκια"
Στην παραδοσιακή Νεοελληνική κοινωνία που διεμορφώθη κατά τα Μεταβυζαντινά χρόνια 1453-1953, ήταν ευρύτατα παραδεχτό ότι για τη σύλληψη, την εγκυμοσύνη, τον τοκετό, τη λοχεία και τη φροντίδα του νεογνού, καθοριστικό ρόλο και ενεργό συμμετοχή είχαν οι παραδοσιακές μαμές, οι μαμμούδες. Οι εμπειρικές μαίες τα χρόνια της σκληρής τυραννίας των Οθωμανών όπου οι κατατρεγμοί, οι εξανδραποδισμοί, ο υποσιτισμός και οι λοιμώδεις αρρώστιες μάστιζαν τις Ελληνίδες, προσπάθησαν με νοηματικές και συμβολικές πράξεις να επινοήσουν διάφορους τρόπους και μέτρα που αποσκοπούσαν στην προστασία και την προφύλαξη της γυναίκας από δυστοκίες. Επειδή αγνοούσαν την αιτιολογία των δυστοκιών, οι διάφορες πράξεις και ενέργειες τους για την επίτευξη της ευτοκίας, είχαν άλλες μεν μαγικοθεραπευτικό χαρακτήρα, άλλες ήσαν άλογες, αρκετές όμως είχαν κάποια κρυμμένη ιατρική βάση. Οι τελευταίες συνήθως ήταν απόρροια της πολύχρονης εμπειρικής παρατήρησης. Παρά ταύτα πίστευαν ότι με τους τρόπους αυτούς απέτρεπαν τους πολλούς κινδύνους που απειλούσαν τις επίτοκες και τις λεχώνες και ότι λειτουργούσαν "συμπαθητικά" κατά την αρχή της αναλογικής μαγείας κατά το όμοιο ή ανάλογο.
Οι παραδοσιακές Ελληνίδες μαίες κατ' εξοχήν συναισθηματικές και ανθρώπινες, που αγαπούσαν και λάτρευαν τη ζωή και τη δημιουργία από την αρχαία ακόμη εποχή, αισθάνθηκαν την ανάγκη και επινόησαν πολυάριθμες συνήθειες σχετικές με τη γέννηση, ώστε να αποφεύγονται οι δυστοκίες και να ολοκληρώνεται ο τοκετός όσο το δυνατόν, αισίως.
Η κακή έκβαση των άτυπων αυτών τοκετών (δυστοκιών) είχε επηρεάσει τη δογματολογία των λαϊκών μαιών ώστε να έχουν συνδέσει κάθε μορφή δυστοκίας με πολλές δεισιδαίμονες πράξεις και ενέργειες, που αφορούσαν τη μητέρα και το νεογνό. Πίστευαν ότι ένας ανώμαλος τοκετός αποτελούσε μια από τις κρισιμότερες στιγμές της ζωής της γυναίκας, αφού απειλούσε άμεσα τη ζωή αυτής και του βρέφους της.
Τις πλείστες όσες επιπλοκές της επιτόκου και του νεογνού από τις δυστοκίες καθώς και τον υψηλό δείκτη της περιγεννητικής θνησιμότητας, επειδή δεν εγνώριζαν τα αληθή αίτια, οι άνθρωποι στις παραδοσιακές κοινωνίες, ιδίως στις αγροτοποιμενικές, τις απέδιδαν στη βλαπτική επίδραση του κακού. Οι περισσότερες από αυτές αναφερόταν στην ευεργετική επήρεια θείων δυνάμεων και στη βλαπτική επίδραση δαιμονικών δυνάμεων. Για να αποτρέψουν δε τη βλαπτική επίδραση του κακού, εκτός της καταφυγής στα θεία, περιέβαλαν τον τοκετό με πολλά εθιμικά και τελετουργικά δρώμενα τα οποία συνέπλεαν με πολλές παραμέτρους, Ανθρωπολογικές, Ιατρικές, Λαογραφικές και Θρησκειολογικές. Οι συμπαθητικές ή και αλληγορικές αυτές ενέργειες γίνονταν προς διευκόλυνση, βοήθεια ή και προφύλαξη της επιτόκου και του νεογνού. Αποσκοπούσαν δηλαδή στην αίσια έκβαση της γέννησης με την αποτροπή των επικρεμμάμενων κινδύνων, οι οποίοι προέρχονταν, όπως πίστευαν από δυσμενείς διαθέσεις υπεράνθρωπων όντων. Γι' αυτό οι δυστοκίες (Εικ. 8) τα παλιά χρόνια συνδεόταν με πολλές προλήψεις, δοξασίες πράξεις και ενέργειες που αφορούσαν τη μητέρα και το νεογνό. Οι επίτοκες και το συγγενικό τους περιβάλλον με την τρυφερότητα, τη συναισθηματική κατανόηση, τη διαίσθηση και με την καθοδήγηση των παραδοσιακών μαιών ελάμβαναν πάντοτε ορισμένα προληπτικά και προφυλακτικά μέτρα για τον ευχερή, τον ταχύ και όσο το δυνατόν ανώδυνο τοκετό, που θα εξασφάλιζε την ευτοκία και την υγεία της μητέρας και του νεογέννητου.

8α 8β
Εικόνα 8α-β. Δυο χαρακτικά με σκηνές δύσκολου τοκετού κατά την Μεσαιωνική και την Αρχαία Εποχή.
Η γυναίκα που δυστοκεί αισθάνεται πάντα την ανάγκη να έχει κοντά στο πλευρό της κάποιο δικό της πρόσωπο το οποίο με στρογικά,
ενθαρυντικά και τρυφερά λόγια να την ενισχύει ψυχολογικά (Εκ του Ε. Ηοllander)

9α 9β
Eικόνα 9α-β. Τα παληά χρόνια πίστευαν ότι οι δαιμονικές δυνάμεις πείραζαν την επίτοκο και της προκαλούσαν δυστοκία.
Οι λαϊκές πράξεις και ενέργειες αποσκοπούσαν στην απόσβηση της δυσμενούς επήρειας των δαιμόνων που έβλαπταν την ώρα της γέννας. (Εκ του E. J. Lehner)

Ζ. Η επινόηση των "Ευτοκίων" (Ωκυτοκίων) για την ψυχοσωματική προετοιμασία της εγκύου και το αίσιο πέρας του τοκετού
Οι παραδοσιακές μαίες τα χρόνια της δουλείας με νοηματικές και συμβολικές πράξεις επινόησαν διάφορους τρόπους και μέτρα που αποσκοπούσαν στην προστασία και την προφύλαξη από δυστοκίες. Οι προληπτικές αυτές πράξεις και ενέργειες που εθεωρούντο ότι βοηθούσαν την ομαλή και ταχεία έκβαση του τοκετού και την αποφυγή επιπλοκών χαρακτηρίζονταν ως "Ευτόκια" ή "Ωκυτόκια". Τα "Ωκυτόκια" απηχούσαν, για τις παραδοσιακές μαμές, αναμνήσεις, περιπέτειες και επιβιώσεις από την Αρχαία και τη Βυζαντινή εποχή, όπου το φυσικό και το υπερφυσικό, το λογικό και το μαγικό, συνυπήρχαν σε απόλυτη αρμόδια για τη σύλληψη, την εγκυμοσύνη και το γρήγορο και αίσιο πέρας του τοκετού, καθώς και για τη λοχεία και τη σωτηρία του νεογέννητου από την περιγεννητική ασφυξία.
Όσον αφορά τη θέση που κατείχε ο τοκετός στη λαϊκή παράδοση ήταν μια ακούσια διαδικασία η οποία όμως μπορούσε να επηρεασθεί αρνητικά και να παρενοχληθεί πολύ από τη δημιουργία αναστολών στην επίτοκο, στην κρίσιμη ώρα της γέννας, αφού στον τοκετό υπεισέρχονταν πολλοί αστάθμητοι ψυχικοί, νευρικοί και ενδοκρινικοί παράγοντες.
Η γυναίκα την ώρα του τοκετού ήθελε να έχει μαζί της, κοντά της, στο πλευρό της κάποιο δικό της πρόσωπο, το οποίο με ευγενικό και στοργικό βλέμμα, με χαμόγελο, με ενθαρρυντικά θερμά και τρυφερά λόγια και χάδια να την ενισχύει ψυχοσωματικά (Εικ. 8).
Η επιθυμία της αυτή ήταν εντονότερη όταν ήταν πρωτοτόκος, λόγω του ενδομύχου φόβου, όχι μόνο της αγωνίας, αλλά και της ιδέας του θανάτου, που συνδεόταν πολλές φορές από την κατάθλιψη και την απελπισία.
Γι' αυτό οι λαϊκές μαμές υποχρέωναν την κάθε πρωτάρα "μικρογκαστρωμένη" εθιμικά να μεταλαμβάνει, της Θείας Κοινωνίας, τους τρεις τελευταίους μήνες της εγκυμοσύνης "προς άφεση αμαρτιών", από το φόβο "αναποδιάς" μη τυχόν της έλθει "ανάποδα" το παιδί οπότε το ένα πόδι της θα ήταν στον τάφο.
Η ψυχοσωματική προετοιμασία απέβλεπε στην τελετουργική ιεροποίηση των μαιευτικών πράξεων που αφορούν την ορθή περιγεννητική αντιμετώπιση της μητέρας και του βρέφους και την κατανόηση των απαγορεύσεων που αποσκοπούσαν στην αποτροπή βλάβης της επιτόκου. Έτσι λ.χ. απαγορευόταν η παρουσία προσώπων στον τοκετό η οποία μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά τον ψυχισμό της επιτόκου ώστε να ανασταλούν οι συσπάσεις της μήτρας, επειδή κατά το στάδιο αυτό του τοκετού δεν υπήρχαν ενδείξεις για την ασφαλή έκβαση της υγείας της λεχώνας και του νεογνού.
Οι περιγεννητικές ενέργειες και πρακτικές δηλ. τα δρώμενα των μαιών κατά τον τοκετό είχαν πάντα ως κύριο χαρακτηριστικό την ψυχική τόνωση της επιτόκου, παρά το γεγονός ότι οι ευτόκιες προσπάθειες συνοδεύονταν ενδομύχως από αβεβαιότητα, αγωνία και φόβο των μαιών. Ακόμη ήταν διαπιστωμένο ότι οι πράξεις της παραδοσιακής μαμής δεν ήταν καθιερωμένες ή παγιωμένες ή τυποποιημένες, για τον κάθε τοκετό. Οι εμπειρικές μαίες σε κάθε γέννα ποτέ δεν επιτελούσαν τις πράξεις τους πανομοιότυπα, αλλά τις εξατομίκευαν αναλόγως της ψυχοσωματικής δομής της επιτόκου. Έτσι διατήρησαν την πλούσια και μεγάλη συμβολική τους αξία μέσα στους αιώνες.
Το σύνολο των εθιμικών ενεργειών στις οποίες προέβαιναν οι μαμές στον τοκετό, στη λοχεία, στην ανάνηψη του νεογνού και στη φροντίδα του τις πρώτες 40 ημέρες δεν ήταν ποτέ άτυπες, αλλά υπέκρυπταν πάντα ένα συμβολικό ψυχοσωματικό χαρακτήρα, που τις έδινε καθολικό κύρος και ισχύ και καθιστούσε τον τοκετό ένα ιερό δρώμενο που άγγιζε πάντα την ψυχή.
Επίσης οι επί μέρους φροντίδα των μαιών προς το νεογέννητο ήταν αυτή η έννοια που εκφραζόταν συμβολικά για το συγκεκριμένο νεογνό. Αυτό γιατί το κάθε βρέφος που έφερναν στο φως του Κόσμου, οι μαίες το θεωρούσαν ως ένα πλάσμα του Δημιουργού με "οικουμενικό" κύρος και μοναδικό πρόσωπο.
Στην εθιμική τελετουργία των παραδοσιακών μαιών υπήρχε πάντα η συμβολική και συναισθηματική έννοια και αποφεύγετο η ψυχρή πράξη. Απόδειξη ήταν ότι με το πρώτο κλάμα του παιδιού και τη γενική καλή κατάσταση της λεχώνας, οι μαμές παρενέβαλαν μεσολαβητικά, θετικές λέξεις, ευχαριστήρια δίστιχα και τετράστιχα τραγούδια, ρυθμικές επωδές, ψιθυρίσματα, ακατανόητες λέξεις και επιφωνήματα, ψελλίζοντας ήχους χαράς με ένα πλήθος νευμάτων, χειρονομιών και κινήσεων μέχρι χορευτικών, που εσήμαιναν όλα αυτά ότι είχαν κάποια μαγική και συμβολική αξία μέσα στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο του τοκετού και που αποσκοπούσαν στην ακύρωση του φόβου της πιθανής βλάβης όπως ήταν λ.χ. το "νεκροπατημένο" νεογνό (=το σκασμένο, το απνοϊκό) ή ο θάνατος της γυναίκας. Επειδή πίστευαν ότι στον κάθε τοκετό υπήρχε μια "κακιά ώρα".
Έτσι μόνο όταν αναφωνούσαν οι μαμές τα επιφωνήματα χαράς, όπως λ.χ. "Ίχου! Ίχου! Χαίρου Γη καινούργια πόδια σε πατούν", έφερναν στις ψυχές όλων των παρευρισκομένων μια Αριστοτελική κάθαρση, που συνοδευόταν από χαρά, δώρα, πυροβολισμούς, συμπόσια κ.λπ. Τα έθιμα του τοκετού και της λοχείας είχαν πλασθεί από τον σοφό Ελληνικό λαό κατά τέτοιο νομοτελειακό τρόπο, ώστε η ψυχοσωματική, η βιολογική καθώς και η πολιτισμική συνιστώσα να έχουν ολοκληρωτικά αρμονική αλληλεξάρτηση για να θεωρείται η γέννηση ένα ευτυχές και μεγάλο γεγονός. Η Εθνογραφική σημασία που είχε ένας τοκετός χωρίς επιπλοκές στον Ελλαδικό χώρο τον καθιστούσε το πλέον ευχάριστο διαβατήριο δρώμενο μετά το γάμο στον τομέα της Ιατρικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας.

10α	10γ
10β
Eικόνα 10 α-γ. Τριχωτός μελαχρωματικός σπίλος. Οι μελαχρωματικοί σπίλοι συνήθως είναι μικροί αλλά δύνανται να είναι εκτεταμένοι και να καλύπτουν μεγάλες επιφάνειες στο δέρμα του προσώπου, του κορμού, των άκρων κλπ. Πίστευαν ότι οφειλόταν α) στο άγχος το πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης, β) στην τιμωρία του Αγίου Συμεών όταν δεν τηρούσαν την αργία στην γιορτή του οι έγκυες και γ) στη βρώση σουπιάς στην αρχή της εγκυμοσύνης. (Φωτογραφία Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

Η. Οι κατηγορίες των τελετουργικών πράξεων κατά τη Γέννηση που αποσκοπούσαν στην αποτροπή της δυστοκίας και την ευόδωση της ευτοκίας.
Τις απειράριθμες συνήθειες της Νεοελληνικής παράδοσης που είχαν καθιερωθεί τελετουργικά για την αποφυγή των κινδύνων οι οποίοι επικρέμαντο στις έγκυες, στις επίτοκες και στις λεχώνες σε δύσκολους και άτυπους τοκετούς, μελέτησαν τον περασμένο αιώνα διεξοδικά ο H.Ploos και M.Bartels. Αυτοί διέκριναν τις θεμελιώδεις ιδέες προς τις οποίες προσαρμόζονταν οι δεισιδαιμονίες αυτές, καθώς και τις διάφορες συνοδούς προλήψεις και συμβολικές τελετουργίες του Ελληνικού λαού για τη γέννα (κύηση - τοκετό - λοχεία - νεογνό). Ο Ploos και Bartels τις διαίρεσαν σε τρεις κύριες κατηγορίες.
1) Η πρώτη κατηγορία αφορούσε τη δυσμενή επήρεια θείων και δαιμονικών δυνάμεων γύρω από τον τοκετό που προκαλούσαν δυστοκία (Εικ. 9) στην επίτοκο και περιελάμβαναν α) τις ωκυτόκιες πράξεις και β) τις ενέργειες προς αποτροπή της δυσμενούς επήρειας από δαιμονικές δυνάμεις που έβλαπταν τις εγκύους,
2) Η δεύτερη κατηγορία αναφερόταν στις συναισθηματικές και αλληγορικές πράξεις που γίνονταν προς αποφυγή της δυστοκίας. Αυτές αποσκοπούσαν στη βοήθεια, τη διευκόλυνση και την προφύλαξη της επιτόκου από επιπλοκές.
3) Η τρίτη κατηγορία περιελάμβανε τις δεισιδαιμονικές πράξεις που είχαν άμεση συνάρτηση με τη σωτηρία και την υγεία του νεογέννητου.
Την παραπάνω ταξινόμηση απεδέχθη ο Ν.Γ.Πολίτης στη πολυσήμαντη μελέτη του "Ωκυτόκια" που δημοσιεύθηκε στη Λαογραφία το 1918 τ.Στ΄ σσ.299-346 καθώς και οι μετέπειτα Ανθρωπολόγοι και Λαογράφοι. Προ ενός αιώνος, οι πολυάριθμες αυτές δεισιδαιμονικές αλληγορικές και συμβολικές πράξεις εθεωρούντο ως μαγικές. Με τη σύγχρονη όμως πρόοδο της επιστήμης, όλες αυτές οι πράξεις και ενέργειες ερμηνεύονται ως καθαρές ιατρικές μέθοδοι που αποσκοπούσαν στη βοήθεια και τη διευκόλυνση της γυναίκας στην εγκυμοσύνη, τον τοκετό, τη λοχεία και τη φροντίδα του νεογέννητου. Με το πνεύμα ότι σήμερα η τάση για σύζευξη των επιστημών ανοίγει νέους δρόμους για τη βαθύτερη μελέτη των Ιατρικών, Ανθρωπολογικών, Λαογραφικών και Γλωσσικών φαινομένων, ώστε ο κάθε επιστήμονας στον τομέα του να συντελέσει στην προαγωγή του βαθύτερου νοήματος και της συνειδήσεως του Κόσμου, του λαϊκού πολιτισμού, της Κοινωνίας μέσα στην οποία ζει και της Πολιτισμικής Ιστορίας της Πατρίδος του, θα μας επιτραπεί να προσθέσουμε μερικά ακόμη "ωκυτόκια" επιπλέον των αναφερομένων από τον Ν.Γ.Πολίτη προς πληρέστερη κατανόηση του ενδιαφέροντος αυτού θέματος της Δημώδους Μαιευτικής. Επίσης να αναφερθούμε σε όλες τις πράξεις και ενέργειες που έχουν άμεση συνάφεια με το τεχθησόμενο νεογνό με τις οποίες ουδείς μέχρι σήμερα ερευνητής έχει ασχοληθεί. Τα επιπλέον "ωκυτόκια" που παραθέτουμε καθώς και όσα σχετικά αφορούν το νεογέννητο βρέφος είχαμε την ευκαιρία να συγκεντρώσουμε τα τελευταία 40 χρόνια (1962-2002) ως πρωτογενές υλικό το οποίο βρίσκεται σε 30.000 χειρόγραφες σελίδες στα Αρχεία του Μουσείου της Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής.

Εικόνα 11. Η Κίσσα. Η Κίσσα είναι έξυπνο και διασκεδαστικό πουλί. Το επιστημονικό όνομα στη ζωολογία είναι Garrulus Clandarius.
Ο λαός το συγχέει με την καρακάξα, την Pica-Pica. Τα δύο αυτά συγγενή πουλιά αποτελούν αξιόλογα μέλη της οικογένειας των κορακοειδών.
Σύμφωνα με τη λαϊκή Ιατρική παράδοση η Κίσσα ήταν πολύπαθη κοπέλλα. Ορφάνευσε από μητέρα και έπεσε στα χέρια μιας
απάνθρωπης μητριάς, η οποία την βασάνιζε πολύ και την άφηνε νηστική. Τέλος, ο Θεός την λυπήθηκε και την έκανε πουλί την Κίσσα.
Από τις στερήσεις ίσως γι'αυτό είναι πουλί παμφάγο. Τρώει κεράσια, σύκα, σταφύλια, κρέας ζωντανό ή ψόφιο.
Ρημάζει τις φωλιές των μικρών πουλιών, τρώει τα αυγά τους και τα πουλάκια τους. Τρώει ότι αηδές και ψόφιο βρεί. (Αρχείο Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

Θ. Το "Γονιμικό" Περιβάλλον ένα μεγάλο επίτευγμα των παραδοσιακών μαιών για την προετοιμασία της Ευτοκίας
Μετά την πτώση της Βασιλεύουσας, όταν οι μορφωμένοι και οι πνευματικοί άνθρωποι εγκατέλειπαν το Βυζάντιο και έφευγαν για τη Δύση, οι παραδοσιακές μαμές έμειναν κοντά στις έγκυες, τις επίτοκες, τις λεχώνες και τα νεογνά και ανεδείχθησαν σε σεβάσμιες και υπεύθυνες Νεοελληνίδες "ιέρειες" οι οποίες συνέβαλλαν αποφασιστικά στη διάσωση του Έθνους μαζί και του Γένους, στους χαλεπούς καιρούς της δουλείας όπου όπως λέγει ο ποιητής "όλα τ' άσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά". Οι εμπειρικές αυτές μαμογιάτρισσες χωρίς γραμματικές γνώσεις, αλλά με θρησκευτική πνευματικότητα, αλτρουισμό, αυτοθυσία, αξιοπρέπεια και αγάπη, έμειναν κοντά στις επίτοκες και τις βοήθησαν ποικιλοτρόπως.
Στην παραδοσιακή Νεοελληνική Κοινωνία που διαμορφώθηκε κατά τα Μεταβυζαντινά χρόνια (1453-1953) οι λαϊκές αυτές "μαμμούδες" διατήρησαν, μέχρι προ ολίγων δεκαετιών στις μικρές κλειστές αγροτοποιμενικές κοινωνίες της υπαίθρου χώρας, τις εθιμικές προσπάθειες και συνήθειες που απέβλεπαν στη προστασία της εγκύου, της επιτόκου και της λεχώνας από τις διάφορες επιπλοκές. Η γέννα, το μεγάλο αυτό θαύμα της φύσεως, είχε απασχολήσει έντονα τις λαϊκές αυτές μαίες γι' αυτό από ένστικτο φρόντισαν να ταυτίσουν την προετοιμασία για το κορυφαίο αυτό γεγονός του ερχομού στον κόσμο της νέας ζωής, με ένα πλαίσιο ευτόκιων ενεργειών που το ονόμασαν "Γονιμικό περιβάλλον". Το "Γονιμικό περιβάλλον" της μαίας ήταν μία αξιόλογη Ιατρική (Μαιευτική), Ανθρωπολογική, Κοινωνική και Ιστορική κατάκτηση τα χρόνια εκείνα, γιατί έθετε ως σκοπό την προετοιμασία του νέου κοριτσιού για τη μητρότητα από τη νηπιακή ακόμη ηλικία, την προεφηβεία, την εφηβεία μέχρι και την ενηλικίωση και πέραν από αυτήν.
Το "Γονιμικό περιβάλλον" προετοίμαζε τη νέα γυναίκα, με τη μέριμνα, τη βοήθεια, την αλληλεγγύη και τη συμμετοχή όλων των γυναικών, ώστε η κάθε έγκυος τα χρόνια της αναπαραγωγικής της ηλικίας να φέρει σε αίσιο πέρας τον γονιμικό καρπό της, σε μια δύσκολη και σημαντική φάση της ζωής της, τη Γέννα. Η ύπαρξη μιας ατμόσφαιρας γονιμικής σε κάθε μικρή κλειστή κοινωνία της υπαίθρου, συνέτεινε ώστε η παραδοσιακή μαμική τέχνη να αποβαίνει περισσότερο ασφαλής αφού περιελάμβανε πολλές συναισθηματικές, συμβολικές και ευτόκιες πράξεις. Οι ενέργειες αυτές αποσκοπούσαν στην ψυχολογική και σωματική αγωγή και την προετοιμασία για την ομαλή πορεία του τοκετού και της λοχείας. Επομένως το γονιμικό περιβάλλον ήταν αποτελεσματικό για την ευτοκία, ενώ συγχρόνως εμείωνε τις επιπλοκές του τοκετού. Ήταν δηλαδή κάτι ανάλογο της αγωγής που γινόταν στα Ηραία.
Οι παραδοσιακές μαίες φρόντιζαν ώστε το Γονιμικό περιβάλλον να έχει μια "εθιμική λειτουργικότητα" εις τρόπον ώστε η δυαδική σχέση μαμής και εγκύου να είναι επιτυχημένη καθ'όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, προκειμένου η νέα γυναίκα να αποβεί "καλογεννήτρα" και όχι "κακόγεννη" από ένα άτυπο ή παρατεταμένο ή επιπεπλεγμένο τοκετό που θα έθετε σε μεγάλο κίνδυνο τη ζωή της ίδιας και του βρέφους, αυξάνοντας τα ποσοστά της νοσηρότητας και θνησιμότητας.
Το "Γονιμικό περιβάλλον" συνέθετε μια ενότητα που σκοπό είχε την προετοιμασία της νέας ώστε να ωριμάσει και να αποδεχθεί ότι η σύλληψη, η εγκυμοσύνη, η διαδικασία του τοκετού, η περίοδος της λοχείας, η φροντίδα για το νεογνό και ο μητρικός θηλασμός, δεν αποτελούσαν ανεξάρτητους σταθμούς στη ζωή της γυναίκας. Ήταν η συνισταμένη μιας πορείας 32 περίπου χρόνων, αφού μέσα στα έτη αυτά της αναπαραγωγικής της ηλικίας έπρεπε οι διεργασίες για τη μητρότητα να εξελίσσονται δυναμικά ώστε η ίδια η γυναίκα να γίνεται κοινωνός, συμμετέχοντας ενεργά στο έργο της Δημιουργίας. Στο "Γονιμικό περιβάλλον" συμμετείχαν εθιμικά όλες οι γυναίκες από την παιδική ηλικία ως τα γηρατειά. Έτσι οι έννοιες γονιμότητα - μητρότητα ήταν τα χρόνια εκείνα ταυτόσημες.
Με τη δημιουργία του "Γονιμικού Περιβάλλοντος" οι μαμές είχαν κατορθώσει να πετύχουν τον κύριο σκοπό του προορισμού τους, δηλαδή την "αγωγή της γονιμότητας" για να εμπεδώσουν την αξία και τη σημασία της μητρότητας.
Η κάθε νέα μέσα στο περιβάλλον της μικρής κοινωνίας που ζούσε, εδέχετο εθιμικά από παντού ποικίλα ερεθίσματα που της τόνωναν την ιδανική εικόνα της μητέρας και ταυτόχρονα την τοποθετούσαν ως βοηθό και συνεργάτη του Δημιουργού, καταπατώντας τον θάνατο, όπως έλεγε ο λαός ότι "η καλογεννήτρα μάνα καταπονεί το χάρο".

12

		Eικόνα 12. Διάφορα σημειωμένα παιδιά από αιμαγγειώματα. Οι λαϊκές γυναίκες πίστευαν ότι οι διάφορες φοβίες και ιδεοληψίες για τον εαυτό τους και το έμβρυο ήταν υπεύθυνες που όταν θα γεννιώταν θα έφερε επάνω του τα μητρικά εντυπώματα. Επίσης ότι το παιδί θα σημειωνώταν αν δεν τηρούσαν απόλυτη αργία στις "Γιορτές των Σημαδιών", τα λεγόμενα Σημωγιόρτα 1-3 Φεβρουαρίου (Αγ. Συμεών, Υπαπαντής και Αγ. Τρύφωνος). (Φωτ. Αρχείου Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

13 α-β
Eικόνα 13 α-β. Οι ασταθείς ψυχικές καταστάσεις το πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης
πίστευαν οι λαϊκές γυναίκες ότι ήταν η αιτία ώστε να γεννηθεί το παιδί με λαγόχειλος.

14
Εικόνα 14. Οι έγκυες το πρώτο τρίμηνο κρεμούσαν στο στήθος τους τούς αιματοστάτες ως φυλακτά προς αποφυγή αιμορραγίας και αποβολής. Οι αιματοστάτες ή Ανεβασταχτήρες ή Κρατητικά ή Σταματήρες είναι μαγικά αντικείμενα της λαϊκής μάνας. Στον αιματοστάτη αποδίδεται η ιδιότητα να σταματά το αίμα κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης. Έχει δηλαδή προφυλακτική δύναμη. "Το κρεμάω εφαρμοστά στό λακκάκι του λαιμού καί δε φοβάμαι μή με βρεί πόνος από ξαφνικό σφάχτη στή κοιλιά" όπως λέει, που θα είχε σαν αποτέλεσμα την αιμορραγία και τον κίνδυνο αποβολής. α) πηγμένος κρόκος αυγού ως αιματοστάτης, β) κεραύνιο (νεολιθικό βέλος ως αιματοστάτης), γ) δακτυλίδι με κόκκινα πέτρα ως αιματοστάτης (Αρχείο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής)

15
Εικόνα 15. Η έγκυος έπρεπε το δεύτερο τρίμηνο και συγκεκριμένα αμέσως μετά το πρώτο
σκίρτημα του εμβρύου να βλέπει ωραία και ευχάριστα αντικείμενα όπως την εικόνα της
Παναγίας και του Χριστού για να γίνει και το παιδί όμορφο σαν το Χριστό.
(Εκ της Ν. Παπαστράτου, Χάρτινες εικόνες, Αθήνα 1986)

Ι. Το "Γονιμικό περιβάλλον" ως μυητική και ιατρική ομάδα πρόληψης και θεραπευτικής αντιμετώπισης των δυστοκιών
Το "Γονιμικό περιβάλλον" που ανθούσε στις μικρές παραδοσιακές κοινωνίες τα χρόνια της δουλείας ισοδυναμούσε με μια συμβουλευτική "Ιατρική" ομάδα πρόληψης και θεραπείας. Η ροή του με κέντρο τις μαμές και δορυφόρους τις επιτυχημένες μητέρες, αποτελούσε το κέντρο μύησης για τα νέα κορίτσια στη μητρότητα. Μέσα σ' αυτό το περιβάλλον η νέα γυναίκα διαφωτιζόταν για τη σύλληψη, την εγκυμοσύνη, τον τοκετό, τη λοχεία, τη φροντίδα του νεογνού και τον μητρικό θηλασμό. Έτσι τα παρθένα κορίτσια, οι νέες κοπέλες ταυτίζονταν συναισθηματικά ως "δυνάμει μητέρες" με τις άλλες γυναίκες που είχαν βιώματα από τις προηγούμενες εγκυμοσύνες τους ή μερικές ζούσαν συγχρόνως μ' εκείνες. Το μεγάλο δίδαγμα που έπαιρνε η νέα μέσα στο μυητικό μητρικό περιβάλλον που ζούσε ήταν ότι η μέλλουσα εγκυμοσύνη, ο τοκετός και η λοχεία έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως φυσικά γεγονότα και να θεωρούνται ως αναμενόμενα, που τα διασφάλιζε, όσον ήταν δυνατόν, η πείρα αιώνων, αφού είχαν επιβιώσει από γενεά σε γενεά.
Το "Γονιμικό περιβάλλον" εξασφάλιζε στις νέες γυναίκες τις αναπαραγωγικές τους λειτουργίες, εναρμονισμένες με τους φυσικούς νόμους της ζωής, αφού αυτές είχαν τις στερεές βάσεις και τα στηρίγματα του παρελθόντος. Απόδειξη αυτού ήταν το γεγονός ότι ο τοκετός είχε λιγότερες επιπλοκές στις αγροτοποιμενίδες, παρά στις γυναίκες των πόλεων, τις αστές, οι οποίες παρουσίαζαν εκείνα τα χρόνια της περισσότερες δυστοκίες και επιπλοκές του τοκετού.
Στο παραδοσιακό "Γονιμικό περιβάλλον" οι μαμές φρόντιζαν ώστε η νέα γυναίκα στην εγκυμοσύνη της να νοιώθει ότι ήταν όχι άρρωστη αλλά ότι ήταν μια υγιής ύπαρξη, συνδημιουργός του Πλάστη, του Δημιουργού Θεού.
Μέσα στην ατμόσφαιρα αυτή της γονιμότητας αισθανόταν απαραίτητα ότι έβρισκε κατανόηση στην ψυχολογική και κοινωνική της συμπεριφορά και ότι ήταν μία αξιόλογη ανθρώπινη ύπαρξη. Όπως έχει πρόσφατα αποδείξει η Νευροφυσιολογία, η Ψυχολογία τού βάθους και η Δυναμική Ψυχιατρική υπό αυτές τις προϋποθέσεις που εξασφάλιζε το "Γονιμικό περιβάλλον", η προσωπικότητα της κάθε γυναίκας που έμενε έγκυος, ανέπτυσσε και εδραίωνε μέσα της μια σπουδαία εθιμική διαλεκτική σχέση με το κοινωνικό περιβάλλον. Οι μαίες, ως σεβάσμια πρόσωπα, από την σημασία που έδιναν μέσα σ' αυτό το κλίμα, εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό η καλή ή η κακή έκβαση του τοκετού και της λοχείας δηλ. αν θα είχε η επίτοκος περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσει δυστοκία και επιπλοκές. Το "Γονιμικό περιβάλλον" εκτός από τις βασικές και τις στοιχειώδεις γνώσεις που έδινε με τις "θύμησες" (συμβουλές-ορμήνιες) περισσότερο απέβλεπε στην τόνωση της αισιοδοξίας για ευτοκία, ώστε η κάθε νέα έγκυος να εμπεδώσει την επίγνωση ότι η κύηση έκρυβε μεν, ως ήταν φυσικό, φοβίες για δυστοκίες, αιμορραγίες κ.λπ. αλλά ταυτόχρονα ενίσχυε την πίστη και την πεποίθηση ότι η εγκυμοσύνη και ο τοκετός της θα είχαν φυσιολογική έκβαση.

16α-β
Εικόνα 16α. Στο τέλος του 8ου μήνα ο πυθμήν της μήτρας φθάνει εώς την ξιφοειδή απόφυση, ενώ στο τέλος του 9ου μήνα που εμπεδώνεται η κεφαλή στην πύελο κατεβαίνει χαμηλότερα και η επίτοκος αναπνέει καλύτερα (Εκ του Bumm), β) Το ύψος του πυθμένος της μήτρας όπως σημειώνεται στους διαφόρους μήνες της εγκυμοσύνης (Εκ του Bumm), γ) Στερεοφωτογραμομετρία σε τελειόμηνο έγκυο (Εκ του C. Barnard)

ΙΑ. Η ψυχολογική ωριμότητα της νέας γυναίκας για το γάμο και την τεκνοποίηση εθεωρείτο ως ευτόκιος προϋπόθεση για να αποτραπούν οι δυστοκίες.
Στόχος του "Γονιμικού περιβάλλοντος" για μέλλουσα ευτοκία ήταν ότι οι νέες έπρεπε να τεκνοποιούν κατά προτίμηση όταν έχουν ωριμάσει ψυχολογικά, δηλαδή συνήθως μετά το 18ο έτος έως το αργότερο μέχρι το 25ο. "Στα εφτά της παιδοκόμησης" όπως έλεγαν. Τέλος το "Γονιμικό περιβάλλον των παραδοσιακών μαιών εξασφάλιζε στις νέες γυναίκες περισσότερο συναισθηματική στήριξη από το περιβάλλον των οικείων, γιατί δημιουργούσε στενούς δεσμούς μέσα στην κλειστή, αλλά εθιμικά συναισθηματικά δομημένη κοινωνία, από ότι τους προσέφεραν οι μητέρες, οι νονές τους, οι συγγενείς και τα λοιπά σεβάσμια πρόσωπα όπως οι Δημογέροντες, ο Ιερέας, οι Προεστοί κ.λπ. Έτσι τα νέα κορίτσια ζούσαν, μεγάλωναν και βάδιζαν προς την ενηλικίωση και την τεκνογονία μέσα σ' αυτό το γεμάτο ανθρωπιά και κατανόηση περιβάλλον. Οι "μικρογκαστρωμένες" επιζητούσαν διακαώς την ψυχική συμπαράσταση κατά την εγκυμοσύνη τους γιατί αυτό τις βοηθούσε να ξεπεράσουν τις τυχόν φοβίες τους. Έτσι η κάθε νέα έγκυος εβίωνε την αγάπη, το ενδιαφέρον, τη συμπαράσταση των μαιών και των επιτυχημένων μητέρων με ένα αίσθημα ασφαλείας ότι ανήκαν ως συνδετικοί κρίκοι των μαιών στο σύνολο των ικανοτήτων των οποίων πίστευαν. Επιπλέον η συναισθηματική ταύτιση με τις επιτυχημένες μητέρες, μετά το αίσιο πέρας του τοκετού τις ανέβαζε κοινωνικά σε άλλη "σειρά", στην τάξη των συνδημιουργών του Θεού.
Απεναντίας οι γυναίκες που δεν ταυτίζονταν με τις "εθιμικές ευτόκιες πράξεις" που αναπτύσσονταν μέσα σ' αυτό το περιβάλλον, ήσαν αυτές που παρουσίαζαν συχνότερα δυστοκίες και επιπλοκές στον τοκετό και στη λοχεία, και ήσαν συνήθως οι αστές των μεγάλων πόλεων. Μέσα στο "Γονιμικό περιβάλλον" που είχαν δημιουργήσει οι παραδοσιακές μαμές, τα αισθήματα φόβου, αγωνίας, που ήταν φυσικό να έχουν κατακλείσει τις ψυχές των νέων επιτόκιων, είχαν ικανοποιητικά μειωθεί αφού όλα τα σχετικά με τον τοκετό τους τα είχαν διδάξει οι μαμές. Επιπλέον οι άλλες επιτυχημένες μητέρες της κοινότητας τις είχαν μεταδώσει συμπληρωματικές γνώσεις από την πείρα τους ήτοι α) το πνεύμα της συνεργασίας, β) τη καθοδήγηση και γ) την εκμάθηση των μεθόδων που χρησιμοποιούσαν οι παραδοσιακές μαμές.
Όταν ερχόταν το πλήρωμα του χρόνου και έφθανε η "μεγάλη ώρα" (τοκετός) η επίτοκος ήταν πλήρως κατατοπισμένη. Εγνώριζε λ.χ. πότε θα χαλαρώσει και πότε θα σφυχθεί. Επιπλέον οι κυρα-μαμές, οι "καλημάνες" ή "καλημαννούδες" της είχαν ανυψώσει το ηθικό με τα "ευκόλογα" και τις "ορμήνιες". Τώρα πλέον ψυχικά και σημαντικά προετοιμασμένη η νέα γυναίκα αφηνόταν σαν ένα μουσικό όργανο στα χέρια μιας επιδέξιας μαέστρου αφού πλέον εγνώριζε να ακολουθεί τις "ευτόκιες" οδηγίες και τα προστάγματά της ώστε να φέρει σε αίσιο πέρας τον τοκετό αβίαστα με σεβασμό, δέος και "μια γλυκιά φωνή" προς τη νέα ζωή. Ήδη η "ευτόκιος" συνεργασία της επιτόκου και της "κυρα-καλής" ήταν εθιμικά δεδομένη και εμπεδωμένη.

17 18
Eικόνα 17. Παλιό κέρινο πρόπλασμα από πίνακα του Hunter που δείχνει την "εύτοκιο θέση" του εμβρύου, την "τούμπα ευλάβειας του παιδιού στην Παναγία" δια την εμπέδωση της κεφαλής στη πύελο. (Εκ του De Lee)
Eικόνα 18. Η εμπέδωση του εμβρύου σε μια πρωτότοκο με ευχέρεια απέκλειε τη δυστοκία από δυσαναλογία ανάμεσα στην πύελο και το έμβρυο, ο φόβος όμως της ομφαλίδος υπήρχε (Εκ του Bumm)

ΙΒ. Απηγορευμένες τροφές στην εγκυμοσύνη προς αποτροπή ενδεχομένως βλάβης του εμβρύου και πρόληψη της δυστοκίας
Στην αρχαία Ελλάδα οι έγκυες απείχαν από την βρώση ορισμένων τροφών που προέρχονταν από "ειδωλόθυτα" ζώα. Επίσης στο Βυζάντιο οι κυοφορούσες απέφευγαν τη βρώση "μη επιουσίων τροφών" επειδή, όπως πίστευαν είχαν μέσα τους τη "δαιμονική πείραξη". Το κρέας του λαγού λ.χ. εθεωρείτο "παιδοφθόρο". Γενικώς οι έγκυες έπρεπε να προτιμούν τις καθαρές τροφές προς ευτοκία. Κατά τα χρόνια της δουλείας οι παραδοσιακές μαμές συνιστούσαν στις έγκυες για να είναι "καλογεννήτρες" να τρώγουν και να πίνουν από όλες τις "επιούσιες" τροφές όπως ήταν το ψωμί, το κρασί, το λάδι, το μέλι, το βούτυρο, το γάλα, το τυρί, τα αυγά, τα χόρτα, τα όσπρια κ.λπ. Επιτρεπόταν επίσης να τρώνε και από τα "θηριάλωτα" ζώα εφόσον το επιθυμούσαν. Προηγουμένως όμως έπρεπε να τα είχαν "καλοψήσει" και να τα είχαν "σταυρώσει".
Με τον τρόπο αυτό έκαναν χρήση όλων των τροφών μετά από τις ευχές και τις ευλογίες", γιατί κατά τις γραφές "τα αγαθά της Γης φάγεσθε" ή "συ δε φάγης τον μυελόν της Γης γιατί παν κτίσμα Θεού καλόν και ουδέν απόβλητον".
Κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας η λιτοφαγία, η μονοσιτία και η ξηροφαγία, λόγω της φτώχειας, είχαν επιβληθεί στο λαό, με τις "θρησκευτικές νηστείες". Στις έγκυες όμως, για να μη γίνουν κακογεννήτρες επιτρεπόταν η βρώση του κάθε επιθυμητού γι' αυτό και συνιστούσαν στις κυοφορούσες, εφ' όσον είχαν "κακές σύλληψες", "λιγούρες" ή "αχάμνιες" να τρώγουν χωρίς εμπόδιο ότι "ρεχθή το γκάστρι" τους ας ήταν και Μεγάλη Παρασκευή ακόμη.
Ο κανόνας που εφάρμοζαν οι παραδοσιακές μαμές ήταν, να μη στερηθεί ο οργανισμός της εγκύου τα απαραίτητα διατροφικά στοιχεία για την ομαλή ανάπτυξη του εμβρύου και για την ευτοκία της γυναίκας. Γενικώς η κυοφορούσα έπρεπε να αποφεύγει τις υπερβολές και να απέχει από τροφές που προκαλούσαν δυσανεξία, γιατί η κατάχρηση αυτών οδηγούσε σε δυστοκία. Υπήρχε όμως ένας περιορισμένος αριθμός σιτίων που απαγορευόταν "δια ροπάλου" στις εγκυμονούσες. Έτσι η έγκυος δεν επιτρεπόταν να φάγει λαγό "για να μη λαγοκοιμάται το παιδί", (φόβος για τοξόπλασμα που αφθονεί στους λαγούς) ούτε σαλιγκάρια "για να μη γίνει σαλιάρικο το παιδί" (μόλυνση επίσης από τοξόπλασμα). Απαγορευόταν ακόμη το χοιρινό (φόβος για τριχινίαση "για να μη σκέπτεται το παιδί όταν θα μεγαλώσει σαν το γουρούνι".
Δεν επιτρεπόταν επίσης να φάει ψάρια "για να μην πάθει σπασμούς το παιδί και τρομάζει ή σπαρταράει σαν το ψάρι και μείνει βουβό!" Οι έγκυες απέφευγαν να φάνε κόκκινες πιπεριές για να μη βγει το παιδί που θα γεννηθεί με αγγειώματα στο πρόσωπο. Απαγορευόταν η βρώση χελιού για να μη συχνοπέφτει το παιδί και αργήσει να περπατήσει". Μηδέ η βρώση μανιταριών για το φόβο δηλητηριάσεων. Το μανιτάρι π.χ. ο μύκης ο μυοκτόνος περιέχει το αλκαλοειδές μουσκαρίνη. Επίσης και άλλα μανιτάρια που είναι δηλητηριώδη περιέχουν τη φαλοειδίνη και την αμανιτίνη που προκαλούν αιμορραγίες, ίκτερο, οξεία ηπατική ανεπάρκεια και κώμα. Απαγορευόταν επίσης σε έγκυες να τρώνε τα μπιζέλια και τα λούθηρα που έχουν αιμοσυγκολητίνες (φόβος θρομβοφλεβίτιδας - κουτσοδαιμονάκι) από συγκόλληση των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Επίσης απαγορευμένη τροφή ήταν τα κραμβολάχανα (μπρόκολο, κουνουπίδι) γιατί περιέχουν θεογλυκοζίτες, που προκαλούν στις έγκυες θυρεοτοξίκωση και γίνονται κακογεννήτρες που τις παίρνουν οι Γιαλλούδες.
Επίσης δεν έπρεπε η έγκυος να τρώει κουκιά. Τα κουκιά ως γνωστόν περιέχουν την ντοπακίννη μια ισχυρή οξειδωτική ουσία. Αν η έγκυος είχε έλλειψη του ενζύμου της 6-γλυκοζο-φωσφορικής αφυδρογενάσης εμφανιζόταν αιμολυτική αναιμία (ο γνωστός κυαμισμός). Επίσης απαγορευόταν η παρασκευή και βρώση από τις εγκύους και επίτοκες, τροφών ή σκευασμάτων από λαθούρια για τον φόβο του λαθουρισμού που εκδηλώνεται με σπαστική παράλυση των κάτω άκρων και αδράνεια της μήτρας στον τοκετό από την παρουσία της αμινοξυ-Ν-οξαλυλαμινο-L-αλαντίνης. Απαγορευόταν επίσης η έγκυος ή η επίτοκος να πίνει άβραστο γάλα για το φόβο του μελιταίου πυρετού, αλλά μόνον "βραστογαλιά" ούτε να τρώγει σουπιές για να μη σημειωθεί το παιδί με μελαχρωματικό σπίλο (Εικ. 10). Οι παραπάνω απαγορεύσεις που αποσκοπούσαν στην ομαλή πορεία της κυήσεως και στην ευτοκία της επιτόκου ήταν το απόσταγμα μιας μακροχρόνιας εμπειρίας που είχε εμπεδωθεί στη συνείδηση των μαιών χωρίς να γνωρίζουν τα νοσήματα και την αιτιολογία τους, τα οποία σήμερα η Ιατρική έχει αποκαλύψει ως νοσολογικές οντότητες.

19
Eικόνα 19. Σχηματική παράσταση του σταδίου της διαστολής του τραχήλου της μήτρας. Η ομαλή εξέλιξη του τοκετού θα πραγματοποιηθεί με τις διασταλτικές ωδίνες. Διακρίνεται το θυλάκιο που ωθείται από την πίεση των ωδινών μέσα από το διαστελόμενο τραχηλικό στόμιο. Η διαστολή του τραχήλου και ο σχηματισμός του θυλακίου είναι εμφανής, ήτοι: α) ο τράχηλος είναι κλειστός και επιμηκής, β) εξάλειψη του τραχήλου, διαστολή 2 εκατοστών, γ) ο τράχηλος ανοίγει διαστολή 5 εκατοστών (τάληρου) το θυλάκιο προβάλει, δ) ο τράχηλος έχει πλήρως διασταλεί και το θυλάκιο ραγεί ( Εκ του De Lee)

ΙΓ. Τα "Πιθυμητούρια" ή "Κίσσιση" ή "Κίσσα" ή τα "Πιθύμια" ή οι "Ορεξιμιές" ή τα "Ρεχτίκια" ή "Pica" ή τα "Κούφα σιτία".
Ήτοι η Αλλοτριοφαγία (Αλλοτριοτροφία - Γαιοφαγία) ως "Ευτόκιο" (Ωκυτόκιο)
Τα παλιά χρόνια πολλές έγκυες γυναίκες, ιδίως των φτωχών λαϊκών τάξεων, που έπασχαν από τροφοπενίες, παρουσίαζαν μια ιδιόρρυθμη διαστροφή της ορέξεως και έτρωγαν συχνά ουσίες που εθεωρούντο γενικώς αηδιαστικές και "μη" θρεπτικές. Το φαινόμενο αυτό της Αλλοτριοφαγίας ήταν σύνηθες σε κυοφορούσες που υποσιτίζονταν, παρατηρείτο δε συχνότερα τις πρώτες 12 και τις τελευταίες 12 εβδομάδες της εγκυμοσύνης. Η αποστροφή από τις συνηθισμένες τροφές και η βρώση των παράδοξων "εδεσμάτων", ιδιαίτερα από το ορυκτό βασίλειο, είχε θεωρηθεί από πολλούς ότι επρόκειτο για σύμπτωμα υστερικών εγκύων με ψυχοπαθολογική προσωπικότητα.
Την παράλογη αυτή όρεξη και έντονη επιθυμία για βρώση αλλοτρίων και αηδών τροφών, ουδείς από το οικείο περιβάλλον της εγκύου ήταν σε θέση να αποτρέψει. Ήταν παρατηρημένο ότι αν κάποιος από το στενό συγγενικό περιβάλλον της συνιστούσε την αποφυγή της "κακής" αυτής έξις είχε το αντίθετο αποτέλεσμα, γιατί το φαινόμενο τότε επεκτεινόταν, αφού η έγκυος απομονωνόταν και έτρωγε κρυφά κυρίως όστρακα από αρχαία πήλινα αγγεία, τα οποία από την πάροδο των ετών είχαν γίνει μαλακά και ροκανίζονταν σαν παξιμάδια. Οι έγκυες έτρωγαν επίσης μαλακές πέτρες και κόκαλα από σουπιές.
Το αργιλώδες χώμα, ο πηλός και τα ξύσματα ασβέστη από τους τοίχους ήταν στην πρώτη μοίρα της ενστικτώδους ορμέμφυτης αναζήτησής τους. Αξιοπερίεργο είναι ότι όταν έτρωγαν ασβέστη από τον τοίχο προσέθεταν πάντα σαν προσφάγι πάλι αλλόκοτα "κούφα" σιτία δηλ. άγουρα και ξινά φρούτα, ή σαπισμένα φύλλα κισσού, τσουκνίδας, καρδάμου, βρύα από υγρούς τοίχους μέχρι και κατεργασμένα "πετσιά" (δέρματα).
Οι περισσότερες έγκυες ήσαν αδηφάγοι στον πηλό (άργιλο). Η "αργιλοφαγία" τους προτιμάτο της χωματοφαγίας (Γαιοφαγίας) γενικώς. Προτιμούσαν τις αργιλούχους γαίες που βρίσκονταν πλησίον σε αρχαίους ναούς. Τον πηλό που έτρωγαν από τις περιοχές αυτές το λέγαν "Αγιόχωμα". Οι παλιές μαμές έλεγαν ότι "το Αγιόχωμα το τρώει η γκαστρούδα γιατί το ζητάει (θέλει) τ' αγκάστρι της για να μη σπάσουν τα νερά και αποβαρθεί (αποβάλει).
Η πλέον προσφιλής επιθυμία προς βρώση ήταν ο κόκκινος πηλός τον οποίο πολλές φορές τον έπλαθαν σε βώλους, τους οποίους κατάπιναν. Τα "πιθυμιτούρια" (κίσσηση) αφορούσαν πιο συχνά τις φτωχά διατρεφόμενες ή υποσιτιζόμενες έγκυες των λαϊκών τάξεων (φτωχολογιάς). Γνωρίζουμε περιστατικό από μεγάλη πόλη της Πελοποννήσου όπου η αλλοτριοφάγος έγκυος έπλαθε κουλουράκια από πηλό αργίλου τα μισόψηνε στο φούρνο και τα έτρωγε κατά το δοκούν.
Είναι δε τόσο η επιθυμία των εγκύων αυτών, με την παράξενη αυτή διαστροφή της ορέξεως, ώστε δίνουν την εντύπωση και την αίσθηση ότι αυτά που τρώγουν τα απολαμβάνουν. Οι έγκυες με κίσσα σπανίως γίνονται Γαιοφάγοι τρώγοντας ανεξέλεγκτα χώμα όπως τα μικρά παιδιά των 2-6 ετών που παίρνουν από οπουδήποτε χώμα και τρώνε και μολύνονται από παράσιτα (έλμινθες).
Τα πιθυμητούρια των εγκύων πρέπει να διαχωρίζονται από τη γαιοφαγία, την Pica των παιδιών που στη σημερινή εποχή είναι πολύ επικίνδυνη για δηλητηριάσεις από μόλυβδο κ.λπ. (Lead poisoning). Στα παιδιά κατά την περίοδο της ανάπτυξης η γαιοφαγία παρατηρείται στην ηλικία από 10-18 μηνών σε ποσοστό 20% ενώ σε παιδιά από 2-6 ετών σε ποσοστό 10%. Οι παρούσες θεωρίες για την αιτιολογία της γαιοφαγίας των παιδιών είναι τρεις: α) η κοινωνική (σε φτωχά πολύ συχνή φτάνει μέχρι και 30%), β) η ψυχολογική για παιδιά καθυστερημένα 60% και γ) για φυσιολογική 10%. Σε πολλά παιδιά ευρέθη σιδηροπενική αναιμία ως αποτέλεσμα της γαιοφαγίας και ελμινθιάνσεως.
Η αλλοτριοφαγία των εγκύων πιστεύουμε ότι δεν πρέπει να ανήκει στην ίδια κατηγορία όπως η γαιοφαγία (Pica) των παιδιών, κυρίως ως προς την αιτιολογία. Η πλειονότης των παιδιών είναι καθυστερημένα πνευματικώς, ενώ σπάνια παρατηρείται αυτό σε αλλοτριοφάγους εγκύους. Ούτε συχνά απαντά κανείς αλλοτριοφάγους εγκύους με βεβαιωμένες ψυχονευρώσεις. Τρεις κυρίως λόγους πρέπει να τις διαχωρίζουν από την Pica των παιδιών: α) οι έγκυες εμφανίζουν τα "πιθυμητούρια" μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο της εγκυμοσύνης τους τις πρώτες και τις τελευταίας 12 εβδομάδες, β) η πλειονότης αυτών προέρχονται από τις φτωχές λαϊκές τάξεις που υποσιτίζονται και πάσχουν από τροφοπενία, σιδηροπενική αναιμία κ.λπ. και γ) το ότι προτιμούν στο διάστημα αυτό ασβεστούχους ή σιδηρούχους ουσίες ή οτιδήποτε πράσινο φύλο (που περιέχει μεθιονίνη, απαραίτητο αμινοξύ για την εύρυθμη λειτουργία του ήπατος κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης).
Οι έγκυες δεν μαζεύουν οτιδήποτε αντικείμενο προς βρώση όπως το πτηνό "κίσσα" το οποίο μερικοί ταύτισαν με την αλλοτριοφαγία των εγκύων (κίσσα), ίσως επειδή το πουλί αυτό κλέβει και μαζεύει στη φωλιά του διάφορα παράξενα αντικείμενα. Η κίσσα είναι ένα είδος καρακάξας, λατινικά λέγεται Pica Pica. Η πραγματική κίσσα λέγεται Garrulus glandarius ίσως και η Corvus conone cornix (Εικ. 11).
Όσον αφορά την ετυμολογία της λέξης κίσσα ή κίσσησις ίσως να προέρχεται από το ρ. κιττάω και κισσάω = ορέγομαι ασυνήθη και παράδοξα εδέσματα. Κίσσαι δε λέγονται οι γυναικείες επιθυμίες ήτοι η ισχυρή βούληση για κάτι που τους προξενεί ηδονή ή και η ισχυρή βούληση για βρώση αηδών τροφών που σε ένα φυσιολογικό άτομο θα προκαλούσε εμετό λόγω αηδίας. Πιστεύουμε ότι η λέξη κίσσα, αν δεν προέρχεται από το ρήμα κισσάω είναι μάλλον λέξη ηχομιμιτική από το γκιχ-γκιτ και κιχ-κισ-κνισκ = το αηδές φαγώσιμο ή χαλασμένο φαγητό και το κάθε αηδές πράγμα στη γλώσσα των νηπίων. Η ηχοποίητη αυτή λέξη της νηπιακής γλώσσας συνήθως πλάθεται από την ίδια τη μητέρα του παιδιού για να το αποτρέψει να βάλει στο στόμα του κάτι τι αηδές. Η λέξη γαιοφαγία επλάσθη το πρώτον από τον Αριστοτέλη η δε λέξη αλλοτριοφαγία από τον Σοφοκλή.

20 α-ε
Εικόνα 20. Ο μηχανισμός του φυσιολογικού τοκετού. Ήτοι: η σειρά των αλλαγών στη στάση και στη θέση του εμβρύου που επιτρέπει την προώθησή του μέσα από τον πυελογεννητικό σωλήνα. Η ακριβής και πλήρης γνώση του μηχανισμού του φυσιολογικού τοκετού επιτρέπει την παρακολούθηση της εξέλιξης του τοκετού. α) αρχίζει να φαίνεται το κεφάλι στη σχισμή του αιδοίου, β) βγαίνει περισσότερο η κεφαλή, αρχίζει να εκτείνεται, γ) έκταση της κεφαλής, δ) αποκατάσταση και εξωτερική στροφή, ε) τοκετός προσθίου ώμου, στ) τοκετός οπισθίου ώμου (Εκ του Weibel) ζ) ο ερχομός του νέου πλάσματος στο φως του κόσμου και η απολίνωση του ομφαλίου λώρου ("αφαλόκομα") (Eκ του R.T Jaschke και O. Pankow)

21 α β γ
Εικόνα 21. α) Επιτέλεση τοκετού σέ μαιευτικό δίφρο (σκαμνί της Μαμής). Ξυλογραφία τού 1554 (Εκ του Rueff). β) Τοκετός στήν αρχαία Ελλάδα. Ανάγλυφο 5 π.Χ. αιώνος. γ) Τοκετός στόν Μεσαίωνα επί μαιευτικής καρέκλας. Ξυλογραφία τού 1554.

22α

22β

Eικόνα 22α). Άγαλμα του Ασκληπειού από την Επίδαυρο. Η συμβολή του Ασκληπίου πατέρα της Λαϊκής Ιατρικής ήταν σπουδαία στις δυστοκίες. Οι ευτόκιοι μέθοδοί του ήταν τρείς: 1) αγχολυτικά και παυσίπονα βότανα, 2) ήπιοι χειρισμοί μετά από χαλάρωση που προκαλούσε το σοκ με φίδια καί 3) με το "ευτόκιο λουτρό", δηλαδή το τοκετό στο θαλάσσιο νερό. β) Το Ιερό Φίδι του Ασκληπιού είναι το φίδι Ελαφίς ή "Σπιτόφιδο" ή "οικουρός όφις". Ανάγλυφο από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Ιατρική Ερμηνεία
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μεταξύ των πραγματικών αναγκών της εγκύου γυναίκας πρωταρχική σημασία έχει η σωστή διατροφή. Η τακτικά λαμβανόμενη και υγιεινή τροφή είναι απαραίτητη για την υγεία της μητέρας του εμβρύου. Το έμβρυο όσα θρεπτικά ή αναγκαία στοιχεία χρειάζεται για να αναπτυχθεί, το παίρνει από το ίδιο το σώμα της μητέρας του. Αυτό σημαίνει ότι η κυοφορούσα θα έχει σε λίγο κακή θρέψη αν η ίδια δεν τρώγει αρκετή ποσότητα από τις κατάλληλες τροφές για να τις αναπληρώσει.
Η μητέρα πρέπει να επιλέγει με προσοχή τις τροφές ώστε να προμηθεύεται όλες τις σημαντικές ουσίες που απαιτούνται για να εξασφαλισθεί η καλή υγεία, η δική της και του εμβρύου, δηλ. τροφές πλούσιες σε πρωτεΐνες για το μυϊκό σύστημα, πλούσιες σε ασβέστιο, σε φώσφορο, σε πυρητικά άλατα, σε μαγνήσιο και λοιπά ιχνοστοιχεία, γιατί αυτά είναι απαραίτητα ώστε το παιδί να αποκτήσει υγιή οστά και δόντια.
Εκείνο που δηλώνει την ανάγκη λήψεως από μια έγκυο παραδόξων τροφών τους πρώτους και τους τελευταίους μήνες της εγκυμοσύνης, είναι το "ειδικό ενστικτώδες" ορμέμφυτο της μητρότητος.
Την τελευταία τριακονταετία η επιστήμη της Νευροφυσιολογίας και της Χρονοβιολογίας μας απεκάλυψε ότι όταν ο οργανισμός της εγκύου ευρίσκεται σε ένδεια ορισμένων ιχνοστοιχείων, απαραίτητων για την παραγωγή ενζύμων και την εύρυθμη λειτουργία των κυττάρων, ενεργοποιείται υπέρμετρα μέσα από το ρινεγκεφαλικό σύστημα του διαμέσου εγκεφάλου και του υποθαλάμου η όσφρηση και η γεύση και η έγκυος οδηγείται ασυνειδήτως προς εμπλουτισμό της τροφής της με ουσίες που προκαλούν σε εμάς αηδία και απέχθεια. Η παρόρμηση στην έγκυο για αλλοτριοφαγία παρατηρείται συνήθως τους πρώτους και τους τελευταίους μήνες της κυήσεως, χωρίς λογική εξήγηση ούτε από την ίδια την έγκυο. Αισθάνεται σαν να υπάρχει μέσα της ένας δείκτης που λειτουργεί αυτομάτως, ένας ρυθμός που την οδηγεί στη λήψη των απαραίτητων στοιχείων προκειμένου να εξασφαλισθεί η ομαλή νευρορμονική λειτουργία του οργανισμού της ίδιας και του εμβρύου της. Το μητρικό ορμέμφυτο (φίλτρο) ίσως στην περίπτωση αυτή να είναι η νευροχημική έκφραση των επιταγών των υποθαλαμικών κέντρων που έχουν μία αποστολή, την πραγματοποίηση πάσης ανάγκης η οποία θα συντελούσε στον συγκεκριμένο σκοπό της διατήρησης της υγείας και της ευρωστίας του εμβρύου. Η ανάγκη για την αλλοτριοφαγία γίνεται ασυνειδήτως και περιοδικά τους πρώτους και τους τελευταίους μήνες της εγκυμοσύνης όπως ίσως επιτάσσουν το ορμέμφυτο και τα "άλογα" αισθήματα που προσωποποιούνται στις προσταγλανδίνες, τις νευροχημικές αυτές ουσίες οι οποίες κινητοποιούν τη θέληση της εγκύου να φάει ότι παράξενο και αηδιαστικό μας φαίνεται για να "επιβάλουν" το δικό τους βιολογικό μέτρο. Από τον υποθάλαμο της εγκύου γίνεται η "έγκριση" για τη βρώση των απαραίτητων παράδοξων τροφών που επιπλέον έχει ανάγκη ο οργανισμός της ίδιας και του εμβρύου. Για την έγκυο η λήψη αλλότριων τροφών δεν ήταν προς ηδονή ή απόλαυση ούτε από "παραξενιά" ή από κάποια σοβαρή ψυχική ανωμαλία (ψύχωση ή υστερία) γινόταν πιστεύουμε από ανάγκη και χρησιμότητα για να διαπλασθεί σωστά ο νέος άνθρωπος που εκυοφορείτο μέσα της. Ασφαλώς η αλλοτριοφαγία είχε κάποια εξάρτηση και από τις ψυχικές διακυμάνσεις της ζωής της εγκύου, οι οποίες στην πραγματικότητα ρυθμίζονταν με μια περιοδικότητα στον χρόνο και στον τόπο καθώς και στην αναγκαιότητα του "δίψυχου" οργανισμού της κυοφορούσης. Η προτεραιότητα εισαγωγής εκ πρώτης όψεως "μη" θρεπτικών ουσιών όπως ήταν λ.χ. τα ξύσματα της ασβέστου από τον τοίχο ή η βρώση αρχαίων πήλινων οστράκων ή τεμαχίων από σπασμένη στάμνα, που της έσπασε από σπασμοφιλία, πίστευαν ότι ανταποκρινόταν στη θέληση του "σπλάχνου" της, του εμβρύου δηλαδή ότι "αυτό το (ο)ρέγεται το παιδί στην κοιλιά της", "το ζητάει το γκάστρι της" όπως έλεγαν οι παλιές μαίες. Η κυοφορούσα με τη βρώση αλλοτρίων, αηδιαστικών και μη "θρεπτικών" αλλά "δύσπεπτων" τροφών δεν αποσκοπούσε στην εξασφάλιση των στοιχειωδών αναγκών για τη συντήρηση της ζωής της αλλά στην προτεραιότητα της βιολογικής φροντίδας για το κύημα. Με το πνεύμα αυτό τρώγοντας τις αλλόκοτες και βδελυρές αυτές τροφές δεν εντρεπόταν τους γύρω ανθρώπους. Η αλλοτριοφαγία της εγκύου δεν ήταν απόλαυση υλικού αγαθού για το εγώ, αλλά μια ασυνείδητος νευροχημική επιταγή του υποθαλάμου όπως μεταλάβει τροφής αλλοτρίας αλλά αναγκαίας για το έμβρυο.
Έτσι οι παράξενες αδηφαγίες της εγκύου τις πρώτες 12 και τις τελευταίες 12 εβδομάδες της κυήσεως δεν καθορίζονταν από την προσωπική κρίση και την ευθύνη της κάθε εγκύου, αλλά εξαρτιόταν από ασυνείδητες ενδογενείς επιταγές για τις πραγματικές ανάγκες του σώματος της δίψυχης δηλ. επιπλέον για την παραγωγή ενζύμων, ορμονών και άλλων ρυθμιστικών παραγόντων. Κατά τη λαϊκή αντίληψη η "γκαστρωμένη" εθεωρείτο ως "δίψυχη" επειδή έφερε μέσα στα σπλάχνα της επιπλέον μία ζωντανή ψυχή, το έμβρυο το οποίο ασφαλώς θα είχε ανυπέρβλητες απαιτήσεις, όπως και η ίδια, για να διατηρηθεί η ψυχική και σωματική υγεία της σε καλή κατάσταση. Οι παλιές μαμές έλεγαν ότι όπως η δίψα κάνει την πόση του νερού ευχάριστη έτσι και η "κακογκαστρία", το "κακοψύχι" φέρνουν τα "πιθυμητούρια", την "κίσσα" δημιουργώντας τη λαχτάρα για να τρώγουν σπάνιες και αηδιαστικές για μας τροφές. Σε όσες έγκυες είχαν "κακογκαστρίες" σ' αυτές τα απαγορευμένα και τα αηδιαστικά φαγητά και τρόφιμα, τα "κούφα σιτία" των αρχαίων παρουσιάζονταν περισσότερο επιθυμητά. Αυτές οι επιθυμίες δεν συνδέονταν με κάποιους κανονισμούς διαίτης τους οποίους επιβάλλουν οι υγειονολόγοι γενικώς, αλλά η εσωτερική ορμέμφυτη ενστικτώδης παρόρμηση της εγκύου για την εξασφάλιση των αναγκαίων ιχνοστοιχείων. Η θεληματική προσφυγή των φτωχών και υποσιτιζόμενων εγκύων σε αηδείς και αλλότριες του συνήθους τροφές, έβρισκε το νόημα τους στις ανάγκες της κυοφορούσης.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι διάφορες αργιλούχες γαίες και οι πηλοί που προτιμούσαν οι έγκυες, με κίσσιση περιέχουν βασικά ιχνοστοιχεία τα οποία χρειάζεται ο ανθρώπινος οργανισμός για την ομαλή του ανάπτυξη και για τη διατήρηση της υγείας του όπως λ.χ. το πυριτικό κάλιο, το ασβέστιο, το μαγνήσιο, τον σίδηρο, το μαγγάνιο, τον ψευδάργυρο, το θείο και πολλές άλλες αναγκαίες ουσίες που έχουν μεγάλη ιοντοανταλλακτική δράση.
Τα δραστικά αυτά συστατικά των γαιών ασφαλώς δεν είχαν υπάρξει για να χρησιμεύσουν στις έγκυες σαν "φάρμακα" αλλά υπήρξαν στη Γη για τις φυσιολογικές ανάγκες φυτών. Οι έγκυες όμως με τις παραξενιές τους πολλές φορές κατόρθωσαν να "επωφεληθούν" με την αλλοτριοτροφία και τη αλλοτριοφαγία. Η Ιατρική Επιστήμη έχει αποδείξει πρόσφατα πως τα ιχνοστοιχεία που περιέχονται στις αργιλλώδεις γαίες έχουν κεφαλαιώδη βιολογική σημασία για τη λειτουργία των ενζύμων, για τη δομή του D.N.A. και του ανθρώπινου γονιδιώματος. Τα απαραίτητα στοιχεία που εισήγαγε στον οργανισμό της η "κισσούσα" έγκυος με τις παραξενιές της παρ' ότι ήσαν σε πολύ μικρή ποσότητα όμως ήταν ικανά να μετέχουν ενεργά στις μεταβολικές διεργασίες του.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι η ένδεια αυτή των ιχνοστοιχείων παρακμάζει τον οργανισμό της εγκύου λόγω της δυσλειτουργίας των ζωτικών του αδένων όπως λ.χ. της υποφύσεως, του θυρεοειδούς, των ωοθηκών, καθώς και άλλων πολύτιμων οργάνων του ήπατος, των νεφρών, της καρδιάς, του εγκεφάλου, των οστών και μυών κ.λπ. Πολύ πρόσφατα ανακαλύφθηκε ότι το μαγνήσιο είναι απαραίτητο στοιχείο για να αποφεύγονται οι διαμαρτίες της διαπλάσεως στα έμβρυα. Από τα ιχνοστοιχεία της αλλοτριοτροφίας της εγκύου αναφέρουμε για παράδειγμα.

23
Εικόνα 23. Κάλυμα ιερού βιβλίου από ελαφαντοστούν του 10-11 αιώνος με αναπαράσταση
τη Γέννηση του Χριστού και την Παναγία Λεχώνα. Οι λαϊκές γυναίκες πίστευαν ότι
η Παναγία "κοιλοπόνεσε" για να φέρει στον κόσμο το Λυτρωτή και Σωτήρα Χριστό.

24
Εικόνα 24. Οι λαϊκές γυναίκες πίστευαν ότι η Παναγία "καλογέννησε" γιατί ήταν ο τύπος και το υπόδειγμα της αγιότητας.
Ήταν η Νέα Εύα της πίστης καί καθαριότητας. Όλες οι επίτοκες καί οι μαίες επικαλουνται τη θεομήτορα με ευσέβεια για να είναι κι αυτές καλογεννήτρες.

Οι Ασβεστούχες γαίες
α) Το ασβέστιο
Η κυριότερη πηγή ασβεστίου στη φύση είναι το γάλα και οι ασβεστούχες γαίες. Το ανθρακικό ασβέστιο απαντά άφθονο στη φύση σε μορφή αραγωνίτου, μαρμάρου, ασβεστολίθου, κιμωλίας κ.λπ. το θειικό ασβέστιο (γύψος) το οξείδιο του ασβεστίου κ.λπ. Η έγκυος πρέπει να λαμβάνει 1,5γρ. ασβεστίου την ημέρα γιατί είναι απαραίτητο συστατικό όλων των κυττάρων αφού διατηρεί τη χημική ισορροπία. Η εγκυμονούσα αν δεν εισαγάγει με την τροφή την ανάλογη ποσότητα ασβεστίου επέρχονται σοβαρές βλάβες στα οστά και στα δόντια της, επειδή το περισσότερο ασβέστιο το προσλαμβάνει το έμβρυο για το σχηματισμό των οστών του. Η νεοελληνική παροιμία: "Η μάνα χάνει κι από ένα δόντι σε κάθε παιδί" είναι σοφή. Επίσης η παροιμιώδης φράση ότι τα πολλά παιδιά κάνουν τη μάνα "στραβοκάπουλη" και "στραβοπόδα" είναι χαρακτηριστική για την οστεομαλακία της λεκάνης και των κνημών από ένδεια ασβεστίου και βιταμίνης D.
Η αλλοτριοφαγία - γαιοφαγία δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο τα παλιά χρόνια με τη φτώχεια και τον υποσιτισμό των εγκύων. Έτσι στην Πελοπόννησο η πολυπαιδούσα έγκυος αν δεν φάγει ασβέστιο από τοίχο και η έγκυος στις Κυκλάδες ξυσμένο κόκαλο σουπιάς που περιέχει άφθονο φωσφορικό και ανθρακικό ασβέστιο ή τα χείλη του στομίου σπασμένης στάμνας, που της έσπασε από σπασμοφιλία, γίνεται κακογεννήτρα και "δεν ανοίγει ο πόρος της" (διαστολή τράχηλου της μήτρας) επειδή παραμορφώνεται η λεκάνη της και κινδυνεύει από τη δυστοκία τόσο η ίδια όσο και το βρέφος της να γεννηθεί "σκασμένο" ή "νευροπονημένο". Στη Θεσσαλία και στην Κρήτη οι έγκυες έτρωγαν όστρακα από αρχαία αγγεία στα δε βρέφη έδιναν να ροκανίζουν αρχαία νεραϊδοσφόντηλα που τα κρεμάγανε από το λαιμό τους. Έτσι εισήγαγαν στον οργανισμό τους φωσφορικό ασβέστιο, μαγνήσιο και πυριτικά άλατα που προστάτευαν τις έγκυες από προεκλαμψία και εκλαμψία τα δε βρέφη από τον αιφνίδιο θάνατο της νεογνικής τετανίας λόγω του λαρυγγόσπασμου που προκαλεί η ένδεια ασβεστίου. Τέλος, η έλλειψη ασβεστίου δημιουργεί ανωμαλίας στην πήξη του αίματος και προδιαθέτει σε αιμορραγίες κατά την εγκυμοσύνη, τοκετό και λοχεία.

β) Οι Αργιλώδεις γαίες
Οι συχνότερες μετά τις ασβεστούχες γαίες που έτρωγαν οι κισσούσες έγκυες στα πιθυμητούρια τους ήταν οι αργιλώδεις. Το βασικό συστατικό αυτών είναι το υδρομιγές οξυπυριτικό οξείδιο της αργίλου που φέρει διάφορα παραμίγματα οξυανθρακικού ασβέστου, σιδήρου, πυριτίου, μαγνησίου, καλίου, νατρίου και χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη ιοντοανταλλακτική ικανότητα του και την ικανότητα αφυδατώσεως.
Στην κατηγορία αυτή ανήκαν οι περισσότερες γνωστές "ιερές" γαίες όπως λ.χ. η Λημνία Γη ή "Αγιόχωμα" ή "Σαμία Γη" ή "Χία Γη" ή "Ερετρεία Γη" κ.λπ. Επιπλέον των όσων παραπάνω αναφέραμε για την προστασία της εγκύου και του εμβρύου από την εισαγωγή ιχνοστοιχείων με την αλλοτριοτροφία αναφέρουμε ότι η "διαστροφή" αυτή της ορέξεως έκρυπτε νομοτελειακά μια σπουδαία ωκυτόκιο νευροχημική δράση, την εξής:
α) Η ισορροπία καλίου, ασβεστίου και μαγνησίου επιδρά ευμενώς στην παραγωγή ωκυτοκίνης από ερεθισμό του υποθαλάμου που προκαλείται προς τον οπίσθιο λοβό της υποφύσεως με αποτέλεσμα την έκκληση ωκυτοκίνης καθώς και την παραγωγή προσταγλανδινών και την έναρξη του τοκετού.
β) Οι μεταβολές της σχέσης οιστρογόνων-προγεστερόνης επηρεάζονται από τη σχέση καλίου, νατρίου, ασβεστίυο και μαγνησίου.
γ) Η συσπαστική ενέργεια του καλίου επί του μυομητρίου έχει από ετών διαπιστωθεί. Σε παρατάσεις έναρξης του τοκετού έχει παρατηρηθεί ελάττωση του καλίου και του ασβεστίου.
δ) Η αρμονική σχέση καλίου, νατρίου, ασβεστίου και μαγνησίου επίσης επηρεάζει την ενδοκρινική λειτουργία του εμβρύου, την υπόφυση αλλά κυρίως την επίφυση (κωνακίου) του εμβρύου, τα επινεφρίδια και το θύμο αδένα. Η εύρυθμη λειτουργία των αδένων αυτών του εμβρύου ιδίως της επιφύσεως (κωνακίου) θεωρούνται σήμερα από τους πρωταρχικούς παράγοντες ενάρξεως του τοκετού. Επιπλέον το εμβρυϊκό ενδοκρινικό σύστημα ρυθμίζει την ωσμοτικότητα του εναμνίου υγρού και την παραγωγή ωκυτοκίνης. Προσωπικά πιστεύουμε ότι το πρώτο νευροορμονικό έναυσμα για την έναρξη του τοκετού τη δίδει το κωνάριο (επίφυση) του εμβρύου. Είναι ο αδένας που σηματοδοτεί την ωρίμανση του εμβρύου και δείχνει ότι το κύημα είναι πλέον βιώσιμο και πρέπει να βγει στο φως του Κόσμου. Ο προορισμός και η αποστολή του κωναρίου του εμβρύου ήταν ουσιώδης για την ενδομήτριο ζωή του και για τη σηματοδότηση της έναρξης του τοκετού. Είναι σαν ένας διάττοντας αστέρας που μετά τη γέννηση σιγά-σιγά ατροφεί, αφού έχει εκτελέσει την αποστολή του.
ε) Σε δυναμική αδράνεια της μήτρας το θειικό μαγνήσιο έχει άμεση σπασμολυτική επίδραση επί της τετανικής συσπάσεως της μήτρας.
στ) Το μαγνήσιο και το ασβέστιο καθώς και τα πυριτικά άλατα που εισάγονται στην έγκυο με τα "ρεχτίκια" της αλλοτριοφαγίας έχουν ευεργετική επίδραση στην προεκλαμψία και στην εκλαμψία, γιατί το θειϊκό μαγνήσιο και το ασβέστιο μειώνουν τη νευρική διέγερση.
Είναι γνωστό ότι η ένδεια ασβεστίου αποτελεί εκλυτικό παράγοντα για εκλαμπτικό παροξυσμό. Τα παλιά χρόνια η εκλαμψία ως επιφαινόμενο της κυήσεως αποτελούσε την βαρύτερη μορφή της τοξιναιμίας στην εγκυμοσύνη. Εμφανιζόταν δε συχνότερα σε πρωτοτόκους το τελευταίο τρίμηνο καθώς και κατά τον τοκετό και τη λοχεία. Χαρακτηριζόταν δε από τονικούς και κλονικούς σπασμούς με επακόλουθη συχνή κατάληξη στο κώμα και στο θάνατο.
ζ) Τέλος από τις συνεντεύξεις μας με τις παλιές μαμές στην επαρχία διαπιστώσαμε ότι η αλλοτριοφαγία θεωρείται ως "ευτόκιο" (ωκυτόκιο) γιατί α) όλες ήσαν καλογεννήτρες* και β) καμιά δεν εγέννησε σημειωμένο παιδί με συγγενή διαμαρτία της διαπλάσεως δηλ. αιμαγγείωμα, σπίλο, λαγόχειλος κ.λπ. Γι' αυτό "εντάσσουμε" την αλλοτριοφαγία ως ένα "νευροχημικό" και "νευροορμονικό" ευτόκιο με την ευρεία έννοια της λαϊκής παράδοσης γιατί πιστεύουμε ότι η διάκριση μεταξύ επιστημονικής αλήθειας και παραδοσιακής πρόληψης που στηρίζεται και στη διαίσθηση και στη παρατήρηση ίσως κάπου συναντώνται.
Αυτές είναι οι επιβιώσεις στο στόμα του λαού που πρέπει αν μη τι άλλο τουλάχιστον να καταγράφονται ως ψήγματα χρυσού του λαϊκού μας πολιτισμού. Χωρίς να παραγνωρίσουμε τη σοφή ρήση του Ιπποκράτη ότι: η επιστήμη γεννάει τη γνώση, η δε γνώμη την άγνοια.

ΙΔ. Οι εθιμικοί κανόνες προς ευόδωση της ευτοκίας τα τρία τρίμηνα της εγκυμοσύνης
Στο Γονιμικό περιβάλλον που ζούσαν τα παλιά χρόνια οι έγκυες, την φροντίδα για την παρακολούθηση της κύησης και το αίσιο αποτέλεσμα της Γέννας το είχαν οι Μαμογιάτρισσες. Τα προβλήματα που παρουσιάζονταν στην εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη λοχεία είχαν εξαναγκάσει τις παραδοσιακές μαίες στη θεσμοθέτηση εθιμικών κανόνων ευτοκίας με σκοπό να προστατεύσουν την κυοφορούσα από τους κινδύνους της δυστοκίας που ανέκαθεν απειλούσαν τη γυναίκα. Οι εμπειρικές μαίες απαιτούσαν οι κανόνες και οι ευτόκιες αυτές αρχές να διατηρούνται υποχρεωτικά κάτω από μια σταθερότητα και ομαλή εθιμική εφαρμογή, ώστε με τον τρόπο αυτό να καθοδηγούνται οι αγράμματες γυναίκες για την ομαλή έκβαση της Γέννας τους. Η ευλαβής και ακριβής τήρηση και εκτέλεση των κανόνων αυτών έδινε στις μαμές ένα αίσθημα ικανοποίησης για τη Μαμική τους Τέχνη και προστασία, ενώ ταυτόχρονα αναπτέρωνε το αίσθημα ασφάλειας των γυναικών που κυοφορούσαν. Οι ευτόκιοι κανόνες των μαιών που αφορούσαν τα τρία τρίμηνα της κυήσεως περιελάμβαναν πράξεις και ενέργειες που απέβλεπαν στη διευκόλυνση του τοκετού (ωκυτόκιες), προς αποφυγή των κινδύνων της δυστοκίας και τέλος προστάτευαν αποτελεσματικά το νεογέννητο βρέφος.
1) Στο πρώτο Τρίμηνο
Στο στάδιο αυτό οι κανόνες αφορούσαν στη βοήθεια του οργανισμού, ο οποίος προσπαθούσε να προσαρμοσθεί στη νέα κατάσταση, επειδή τα εμβρυϊκά στοιχεία από τον πατέρα δεν ήταν πάντοτε φιλόξενα και όχι σπάνια ήταν ασυμβίβαστα με τους ιστούς της μητέρας. Η εσωτερική αυτή πάλη του εμβρύου για να αναπτυχθεί φανερωνόταν και εκδηλωνόταν με τα αμβλυχρά συμπτώματα της αρχομένης κυήσεως για να προσαρμοσθεί βιολογικά.
Στο στάδιο αυτό παρατηρούνταν ναυτία (4-12 εβδομάδες) "καούρες" (πύρωση) και διάφορες φοβίες και ιδεοληψίες των εγκύων για τον εαυτό τους και για το βρέφος τους. Έτσι λ.χ. μερικές "γκαστρωμένες" εφοβούντο ότι το παιδί τους θα γεννηθεί "σημειωμένο" (Εικ. 12) και θα φέρει επάνω του μητρικά εντυπώματα (αιμαγγειώματα, σπίλους, λαγόχειλο κ.λπ.) από τις ασταθείς ψυχικές καταστάσεις τους και γι' αυτό κατάφευγαν ασυνείδητα στη βρώση "κούφων" τροφών (αλλοτρίων) (Εικ. 13).
Στις φτωχές και υποσιτιζόμενες έγκυες η αλλοτριοφαγία ("κίσσηση") ήταν συχνή. Συνήθιζαν και έτρωγαν ξύσματα από ασβέστη του τοίχου, γύψο, τεμαχέα από παλιά πήλινα δοχεία, ξινά και αηδή κ.λπ. Επίσης τηρούσαν τις "Γιορτές των Σημαδιών" τα λεγόμενα Σημώγιορτα 1-3 Φεβρουαρίου (Αγίου Συμεώνος, Υπαπαντής και Αγ. Τρύφωνος).
Στο στάδιο αυτό της "κακοψυχίας" ("κακοψύχια") προτιμούσαν τα "ξεγκαστρικάτα" και έπρεπε το περιβάλλον των άλλων γυναικών να ικανοποιεί τις παράξενες επιθυμίες τους, τα "πιθυμητούρια", για να μην έχουν "αχάμνιες" και "λιγούρες", για να μην αποβάλλουν, να μην πεθάνει το έμβρυο, να μην πάθει κακό και για να μην κακογεννήσουν.
Επίσης στο πρώτο αυτό τρίμηνο της κυήσεως τοποθετούσαν τα "κρατιτικά" και τους "ματοστάτες" ("αιματοστάτες") (Εικ. 14) δηλ. διάφορα φυλαχτά και χαϊμαλιά προς αποφυγή αποβολής ή αιμορραγίας και προέβαιναν σε ποικιλία άλλων ενεργειών για να προστατευθούν από μέλλουσα δυστοκία. Έτσι λ.χ. κρατούσαν μυστική την εγκυμοσύνη τους για να μη "βουίζονται από τις γλωσσοφαγίες" μέχρι να σκιρτήσει το παιδί (να τ' ακούσουν). Απέφευγαν ακόμη και τις βαριές δουλειές.
2) Στο δεύτερο Τρίμηνο
Στο στάδιο αυτό η κατάσταση της εγκυμοσύνης είχε σταθεροποιηθεί και η αρχική δυσανεξία που εκδηλωνόταν με τις "παραξενιές" και τα "πιθυμητούρια", τις "κακογκαστριές" και τις φοβίες για πιθανή βλάβη ή "σημειώματα" στο παιδί ("κουσούρια") είχαν εκλείψει και είχαν καταλήξει στο βιολογικό συμβιβασμό, τόσο ζωτικό για την ανάπτυξη του νέου πλάσματος. Έτσι με την αρμονική πλέον συμβίωση του εμβρύου με τη μητέρα η νέα ζωή κέρδιζε τη μάχη που εκδηλωνόταν με το σκίρτημα του εμβρύου στην κοιλιά της μητέρας. Από εκείνη τη στιγμή η εγκυμοσύνη δεν αποτελούσε "κρυφό μυστικό" αφού αυτομάτως έμπαινε κάτω από τη σκέπη και την παρακολούθηση της μαμής και εισερχόταν στην άμεση προστασία των εθιμικών κανόνων του γονιμικού περιβάλλοντος που απέβλεπαν στην προφύλαξη της κυοφορούσης από μελλοντικές επιπλοκές και δυστοκίες. Στο δεύτερο αυτό τρίμηνο η έγκυος έπρεπε να βλέπει για πολλές ώρες ωραία και ευχάριστα αντικείμενα όπως την εικόνα της Παναγίας και του Χριστού για να γίνει και το παιδί όμορφο σαν το Χριστό (Εικ. 15). Επίσης καλλωπιζόταν και τραγουδούσε. Μετά από τρεις εβδομάδες από το "άκουσμα του παιδιού" (σκίρτησμα) έπρεπε να πάρει "Μεταλαβιά" (Θεία Κοινωνία) και να αρχίσει τα "Προπαρασκευαστικά Ευτόκια" δηλαδή τις πράξεις εκείνες που θα την οδηγήσουν προς την ευτοκία μέσα από τις ευεργετικές επιδράσεις των απαγορεύσεων!
3) Στο τρίτο τρίμηνο
Στο στάδιο αυτό επειδή ο μητρικός οργανισμός προετοιμαζόταν για την τελική φάση του τοκετού, η παρακολούθηση από την παραδοσιακή μαμή και η συστηματικότερη προφύλαξη της εγκύου ήταν μεγαλύτερη προς αποφυγή επιπλοκών.
Στο τελευταίο αυτό τρίμηνο της κυήσεως ορμονικές και λειτουργικές ανωμαλίες από το Κ.Ν.Σ. και τα λοιπά συστήματα της επιτόκου ήταν πιθανόν να εμφανιστούν εν αιθρία όπως λ.χ. η αιμορραγία από πρόδρομο πλακούντα, οι τοξιναιμίες (εκλαμψία), η νεφρική δυσλειτουργία, η επιλόχειος λοίμωξη κ.λπ. Γι' αυτό οι προπαρασκευαστικές προληπτικές ευτόκιες πράξεις έπρεπε να συμπλέουν με τη σωστή επαγρύπνηση. Τα "ευτόκια" και στα τρία αυτά τρίμηνα της κυήσεως είχαν καθιερωθεί εθιμικά ώστε να προστατεύσουν την έγκυο από την πιθανότητα δυστοκίας και επιπλοκών. Επιπλέον δε με την εφαρμογή κανόνων σωματικής και ψυχικής υγιεινής να χαρίσουν τη γέννηση ενός παιδιού με υγεία και στη μητέρα την ευτυχία και τη χαρά της μεταγενετικής υγείας. (Εικ. 16)

ΙΕ. Τα "Εύκολα" ήτοι οι προφυλάξεις και απαγορεύσεις προς αποτροπή ενδεχόμενης δυστοκίας ή βλάβης του παιδιού και προς ευόδωση της ευτοκίας και διευκόλυνσης του τοκετού.
Τα περισσότερα "εύκολα" (τα λέγαν έτσι γιατί έκαναν εύκολο τον τοκετό) αφορούσαν κυρίως το τρίτο τρίμηνο της κυήσεως. Από τα πολυάριθμα που έχουμε συγκεντρώσει, παραθέτουμε πιο κάτω μερικά χαρακτηριστικά.
α) "Αν μια έγκυος τυχαία εμάθαινε ότι σε μια άλλη γυναίκα είχαν αρχίσει οι ωδίνες του τοκετού, έστελνε στο σπίτι της ένα λευκό μαντήλι, ως ευχητήριο σημάδι-μήνυμα για να γεννήσει, η άλλη επίτοκος πιο εύκολα".
β) "Η έγκυος δεν παρευρισκόταν ποτέ κατά την ώρα του τοκετού άλλης γυναίκας από το φόβο μήπως "πάρει" τους πόνους της και κακογεννήσει η ίδια".
γ) "Η έγκυος για να γεννηθεί εύκολα το παιδί και να μη κακοπάθει αυτό και η ίδια, φρόντιζε να ετοιμάζει τα σπάργανα του μωρού την ημέρα που ήταν λιακάδα και όχι συννεφιά".
δ) "Η έγκυος όταν έφτιαχνε τα "λεχωνούδικα" του μωρού (τα σπάργανα, τα προικιά του), τα άφηνε από τη μία μεριά άραφτα για να γεννηθεί το παιδί εύκολα και να μην κακογεννήσει".
ε) "Τις φασκιές όταν τις τελείωνε στο ράψιμο δεν επιτρεπόταν να τις τυλίξει ρολό για να μην τυλιχθεί το παιδί μέσα στην κοιλιά της με το λώρο, αλλά μόνο τις δίπλωνε για να ξεδιπλωθεί εύκολα και το παιδί".
στ) "Τα μωρουδιακά δεν τα έβαφαν ποτέ κόκκινα για να μην αιμορραγήσει η μάνα στη Γέννα και πάθει κακό το παιδί".
ζ) "Όταν η έγκυος καθόταν με ξαπλωμένα τα πόδια για να τα ξεκουράσει από το οίδημα της φλεβικής στάσης, πρόσεχε μήπως περάσει κανείς (παιδί, γυναίκα ή ζώο) απάνω από τα πόδια της γιατί τότε θα κακογεννούσε".
η) "Η έγκυος δεν έπρεπε να τρώγει κρεμμύδια για να μη χοντραίνει και κονταίνει ο λώρος του παιδιού και κινδυνεύσει το παιδί ή η ίδια νά κακογεννήσει".
θ) "Η έγκυος δεν έβαζε χωνί στο μπουκάλι για να μη δυστοκίσει".
ι) "Η γκαστρωμένη δεν άλεθε καφέ με το χειρόμυλο για να μη διπλώσει ο λώρος στο λαιμό του παιδού".
ια) "Η έγκυος τον τελευταίο μήνα της γκαστριάς δεν έβαζε πρωτόκαυτο δαυλό στη φωτιά για να μην κακοπάθει στη γέννα".
ιβ) "Η έγκυος δεν τυλίγει σπάγκο ή νήμα για να μη βγει "κουβάρι" το παιδί στη γέννα".
ιγ) "Η έγκυος την πρωτοσταυρία (1η Σεπτεμβρίου) δεν έκανε βαριές δουλειές για να μη κακογεννήσει".
ιδ) "Την ημέρα της Σταυροπροσκυνήσεως απέφευγε να πιάνει λουλούδι, ούτε να μυρίσει κόκκινο γαρύφαλλο για να μη γεννηθεί το παιδί με σημάδι στο δέρμα, για να μη βγάλει κοκκινάδι ή μαύρο το παιδί (δηλ. αιμαγγείωμα ή μελαχρωματικό σπίλο)" (Εικ. 12).
ιε) "Απαγορευόταν το άναμμα κεριών για να μη γεννηθεί κίτρινο το παιδί σαν το κερί και για να μην υποφέρει η ίδια στη Γέννα της".
ιστ) "Η έγκυος απέφευγε να φανερώσει την πιθανή ημερομηνία που θα γεννούσε για να μη ματιαστεί και επηρεαστεί από τη "γλωσσοφαγιά" και τη "βοή" του κόσμου και δυσκολογεννήσει".
ιζ) "Η έγκυος δεν χτυπούσε ποτέ σκυλί που τη γάβγιζε με κλωτσιά, για να μην κακογεννήσει ή πάθει αιμορραγία".
ιη) "Δεν έβαζε κλειδί στη μέση της (στο ζωνάρι) για να μη γίνει το παιδί "κλειδοχείλης" (λαγόχειλος).
ιθ) "Για να μη γεννηθεί το παιδί ανάποδα (δυστοκία από ισχιακή προβολή), απέφευγε τρία πράγματα α) δεν γύριζε ανάποδα τα ρούχα όταν τα έπλενε, β) δεν έβαζε τα ξύλα στη φωτιά ανάποδα και γ) δεν γύριζε τα έντερα του γουρουνιού ανάποδα στα χοιροσφάγεια".
κ) "Τους τελευταίους μήνες η έγκυος δεν έραβε για να μην έχει δυνατούς πόνους στη γέννα: "Όσες βελονιές πατούσε τόσους τραυμούς θα τραβούσε" (τραυμοί = οι ισχυρές ωδίνες)".
κα) "Η έγκυος για να γεννήσει εύκολα έπινε νερό από καθαρό ποτήρι που μέσα είχε ρίξει τρία μαλαματικά πετράδια (ημιπολύτιμους λίθους)".
κβ) "Η έγκυος κοινωνούσε των Αχράντων Μυστηρίων όταν πλησίαζαν οι ημέρες του τοκετού για να γεννήσει εύκολα".
κγ) "Τις τελευταίες τρεις εβδομάδες δεν έπρεπε να σταυρώνει τα πόδια της (το ένα πάνω στο άλλο) για να μη σταυρώσει το παιδί μέσα της (εγκάρσιο σχήμα = δυστοκία) και για να μη την αρπάξει το κουτσοδαιμονάκι (η εν τω βάθει θρομβοφλεβίτιδα των άκρων).
κδ) "Η έγκυος τους τελευταίους μήνες δεν έκανε να κάθεται ανακούρκουδα ούτε να σηκώνεται απότομα γιατί τότε ο λώρος τυλιγόταν στο λαιμό του παιδιού και το έπνιγε, ενώ η ίδια η γκαστρούδα θα αργούσε να γεννήσει και θα τυραννιόταν".
κε) "Δεν φόρτωνε ζώα ούτε έπιανε τριχιά για να μη λουροδεθεί το παιδί" (πρόπτωση ή περιέλιξη ομφαλίδος)".
κστ) "Η γκαστρωμένη" για να μη γεννηθεί αναποδογυρισμένο το παιδί (με ισχιακή προβολή) δεν έβαζε ανάποδα τρία πράγματα α) την πυροστιά, β) το δικέλι και γ) τα μαγειρικά σκεύη (ταψί, κατσαρόλα, τηγάνι)".
κζ) "Απαγορευόταν τα πολλά στόλια με μαλαματικούς λίθους (πετράδια) για να μην πετρώσει το παιδί ή σημειωθεί με κουσούρι".
κη) "Τις τελευταίες εβδομάδες έπρεπε να μην κουράζεται και να μη στενοχωριέται για να μην κουνιέται πολύ το παιδί και γεννηθεί ανάποδα η ίδια δε να μη τυραννιστεί στη γέννα".
κθ) "Ένα από τα απαραίτητα "εύκολα" ήταν να τάζεται στην Παναγία και τον Αη Λευτέρη και να προσφέρει λάδι ή κερί και να ανάβει τα καντήλια τους".

ΙΣΤ. Οι Λαϊκές δοξασίες για την εμπέδωση του βρέφους ή "τούμπα ευλαβείας του παιδιού" ή "ευτόκιος θέση"
Η επιστήμη της Ιατρικής ακόμη και σήμερα αδυνατεί να εξηγήσει επακριβώς τι κάνει το παιδί τις τελευταίες 2-3 εβδομάδες, στις πρωτοτόκες, να εμπεδωθεί στη μικρή πύελο, δηλαδή στην κυριολεξία να γίνει η είσοδος του κάτω πόλου του βρέφους μέσα στη μικρή λεκάνη.
Κατά τη λαϊκή αντίληψη το έμβρυο μόνο του "έπαιρνε την τούμπα" και έκανε την εμπέδωση στην πύελο (Εικ. 17) με την προσταγή της Παναγίας γι' αυτό και λεγόταν η εμπέδωση "προσκύνημα του παιδιού στην Παναγία" ή "εμπήκε το παιδί στο δρόμο της Παναγίας" ή ότι "εμπήκε το αδράχτι στο σφοντύλι".
Είναι γνωστό ότι από όλους τους αγίους την πλέον εξέχουσα θέση στις καρδιές των εγκύων την κατέχει η Παναγία (Εικ. 15). Η κάθε πρωτοτόκος τους τρεις τελευταίους μήνες συνήθιζε και έταζε το γκάστρι της στην Παναγία για να την τιμήσει ώστε να έχει το παιδί μέσα στη μήτρα της υπό την σκέπη, την προστασία και την ευλογία της. Για να θεωρηθεί ότι το παιδί τους τελευταίους τρεις μήνες ήταν στο δρόμο της Παναγίας η έγκυος έπρεπε α) να πάρει τρεις Μεταλαβιές, β) να κάνει τρεις "περπατοζωσιές" γύρω από την εκκλησία και γ) να τρώγει μέλι και γάλα τις τελευταίες τρεις εβδομάδες και να πίνει δροσερό νερό με τρεις "νυχιές" σόδα στο όνομα της Θεοτόκου.
Υπήρχε η λαϊκή πίστη στις εμπειρικές μαίες ότι το παιδί μέχρι τον όγδοο μήνα ήταν καθιστό με τους γλουτούς του στην είσοδο της μήτρας και είχε "Φωνή" που την άκουγε μόνο η Παναγία. Επίσης ότι το βρέφος είχε και "ακοή" που άκουγε μόνο αυτό την θεία συνομιλία και επικοινωνία του βρέφους με την Παναγία, η οποία θα του έδινε το πρόσταγμα πότε ακριβώς θα γεννηθεί.
Το βρέφος για να δείξει την ευλάβειά του προς την Θεομήτορα έκανε την "τούμπα" του παίρνοντας τη σωστή στάση μέσα στη μήτρα, τη στάση που είχε ευλογήσει η Παναγία δηλ. με το κεφάλι προς τα κάτω ως ένδειξη ευγνωμοσύνης και άκρας ταπείνωσης και προσκύνησης στην Παναγία. Έτσι το παιδί έμπαινε στη στράτα της Παναγίας. Η μαμή με το λαϊκό "αφουγκραστήρι" της (κοιλιοσκόπιο) αφουγκραζόταν τη συνομιλία του παιδιού με την Παναγία αλλά δεν… εννοούσε τα λεγόμενα, καθησύχαζε όμως τη μάνα. Έτσι και η μητέρα διαισθανόταν την ευλογία της Παναγίας με ανακούφιση. Παρά το βάρος του παιδιού αισθανόταν αισιόδοξη, και ανέπνεε καλύτερα.
Πιστεύουμε ότι η "Ευτόκιος τούμπα" δηλ. η εμπέδωση του εμβρύου σε μια πρωτοτόκο είχε μεγάλη ιατρική σημασία γιατί όταν αυτή επισυνέβαινε με ευχέρεια, τότε αποκλείετο η επιπλοκή της δυστοκίας από δυσαναλογία ανάμεσα στον πύελο και το έμβρυο. Ο θόλος της μήτρας χαμήλωνε, η επίτοκος ανέπνεε καλύτερα από το ελεύθερο πλέον διάφραγμα και η εξέλιξη του τοκετού ήταν σχεδόν πάντοτε φυσιολογική. (Εικ. 18)
Θεωρούμε τέλος ότι η τούμπα του εμβρύου ήταν όντως "ευτόκιος", αυτό δε το ωκυτόκιο στηριζόταν στην ψυχοσωματική ενίσχυση της Πίστης και στη νευροχημική παραγωγή πολυπεπτιδίων ευεξίας, προσταγλαδινών και ωκυτοκίνης και συνέτεινε ώστε τις τρεις τελευταίες εβδομάδες της εγκυμοσύνης να επέλθει χαλάρωση της μήτρας η οποία έδινε την ευκαιρία στην αυτόματη αλλαγή της θέσεως του εμβρύου.

ΙΖ. Η έναρξη, η πορεία και οι εθιμικές τελετουργίες κατά τα στάδια του τοκετού. Ήτοι: η μεγάλη ώρα της Γέννας
Ο τοκετός τα παλιά χρόνια μολονότι ήταν επώδυνος και κουραστικός εθεωρείτο από τις λαϊκές γυναίκες ως κάτι φυσικό, γι' αυτό έπρεπε να είχε αίσιο πέρας με υγιή μητέρα και υγιές παιδί. Τότε εφ'όσον η γυναίκα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της είχε λάβει τις κατάλληλες ευτόκιες προφυλάξεις και είχε δεχθεί τις σωστές φροντίδες από τη μαμή και το οικείο γονιμικό περιβάλλον, υπήρχαν πολλές πιθανότητες ο τοκετός της να είχε ένα ευτυχισμένο τέλος. Συνήθως κατά την περίοδο της κυήσεως η γυναίκα έπαιρνε ορισμένα μέτρα που απέβλεπαν αφ'ενός μεν στην αρτιμέλεια, την ομορφιά και την ασφάλεια του παιδιού που θα γεννούσε, αφ'ετέρου θα βοηθούσαν ώστε ο τοκετός να γίνει εύκολος, γρήγορος και ανώδυνος (Εικ. 19). Η έναρξη του τοκετού στην παραδοσιακή κλειστή κοινωνία παρέμενε μυστική για να μη "βουίζεται" η ετοιμόγεννη από τη γλωσσοφαγιά του κόσμου. Γι'αυτό όταν άρχιζαν οι ρυθμικοί χαρακτήρες των συστολών της μήτρας δηλ. όταν οι συσπάσεις της μήτρας (ωδίνες) γινόταν ταχτικές, όπως έλεγαν, τότε γινόταν το κάλεσμα της μαμής με κάθε μυστικότητα. Με τα πρώτα "σφαϊά" έκλειναν με προσοχή τις πόρτες, τα παράθυρα και τοποθετούσαν σε διάφορα μέρη του σπιτιού, συνήθως στις γωνίες, μικρούς καλαμένιους σταυρούς για να μην εισβάλουν τα πονηρά πνεύματα και βλάψουν την ετοιμόγεννη. (Εικ. 7). Μόλις έφθανε η μαμή, η μάνα της επιτόκου άνοιγε αμέσως τα θηλυκώματα των ενδυμάτων της επιτόκου προκειμένου η κυρα μαμή να την "μπουχίσει με το ευκολονέρι" που είχε φέρει αμίλητη από τη βρύση (αμίλητο νερό) και να της ευχηθεί μπουχίζοντας την στο λαιμό, στο στήθος στην κοιλιά, στα ριζομήρια και στα ακρόποδα: "καλή ευκολία τσούπα μου και καλή ξελευτεριά. Μέσα εγώ κοντά σου στο πλευρό σου, κι έξω το παιδί με το καλό, να δώσει η Παναγία κι ο Αη Λευτέρης να λευτερωθείς κόρη μου με μια γλυκιά φωνή"!!
Κατά τη δογματολογία της μαμής το "μπούχισμα" με το νερό εθεωρείτο το πρώτο ευτόκιο (ωκυτόκιο) γιατί μ' αυτό άρχιζε επίσημα ο τοκετός. Το τελετουργικό αυτό βρέξιμο από ιατρικής σκοπιάς προκαλούσε αντανακλαστικώς την κένωση της ουροδόχου κύστεως και άρα ήταν ένα αποτελεσματικό ιατρικό ευτόκιο για το πρώτο στάδιο του τοκετού.
1) Η πορεία του τοκετού
Ως γνωστόν η πορεία του τοκετού περιλαμβάνει τρία στάδια:
α) Το πρώτο στάδιο (διαστολής)
Το πρώτο αφορούσε τη διαστολή δηλ. το άνοιγμα του στομίου της μήτρας. Αυτό ολοκληρωνόταν όταν ο τράχηλος της μήτρας είχε διασταλεί τόσο όσο να επιτρέπει τη δίοδο της κεφαλής του παιδιού.
Ειδικότερα το πρώτο στάδιο ήταν το πιο παρατεταμένο χρονικώς και το πιο κουραστικό αφού καταπονούσε τη μέλλουσα μητέρα αρκετές ώρες (Εικ. 20). Στο χρονικό αυτό διάστημα η διάμετρος του τραχήλου της μήτρας έπρεπε να μεγαλώσει και να ανοίξει τελείως, ώστε να είναι σε θέση να περάσει από το άνοιγμα το σώμα του βρέφους. Το στάδιο αυτό απαιτούσε αρκετές ώρες για την πρωτοτόκο περίπου 12-24 ώρες, για την πολυτόκο 7-16 ώρες και ήταν πολύ οχληρό για την επίτοκο, επειδή αδυνατούσε η ίδια να αισθανθεί την πρόοδο της διαστολής του στομίου.
Οι ωδίνες του τοκετού μπορεί να άρχιζαν από την κοιλία ή από τη μέση. Στην αρχή έρχονταν κάθε μισή ή μία ώρα. Έπειτα έρχονταν όλο και σε πιο συχνά διαστήματα και με μεγαλύτερη ένταση όσο ο τράχηλος ανοίγει περισσότερο.
Κύριος οδηγός στην πορεία του τοκετού ήταν η κανονικότητα, η συχνότητα και η ένταση των ωδίνων. Το διάστημα που μεσολαβούσε μεταξύ των ωδίνων η επίτοκος μπορούσε να το περνά όπως της άρεσε, μπορούσε να κάθεται, να πλαγιάζει, να περπατεί ακόμη και να κοιμάται.
β) Το δεύτερο στάδιο (εξωθήσεως)
Αυτό τελείωνε με την εκβολή του παιδιού από το γεννητικό σωλήνα της μητέρας δηλ. αφορούσε την κυρίως γέννηση του παιδιού. (Eικ. 19) Το δεύτερο στάδιο του τοκετού κατά το οποίο το βρέφος έβλεπε το φως του Κόσμου, ήταν πολύ συντομότερο από το πρώτο. Ήταν συχνά λιγότερο κουραστικό και τότε η επίτοκος ήταν σε θέση να βοηθήσει με το να σφίγγεται και έτσι "τραβούσε τον πόνο προς τα κάτω για ν' ανοίξει ο δρόμος" (Εικ. 21).
γ) Το τρίτο στάδιο (υστεροτοκίας)
Αυτό έληγε με την έξοδο του πλακούντα και την παύση της αιμορραγίας από τα αγγεία της μήτρας. Το τρίτο δηλ. αφορούσε την αποκόλληση του πλακούντος (υστέρου) και των υμένων.

ΙΗ. Τα Ανοίγματα, τα Ξεκλειδώματα, τα Λυσίματα των κόμβων και κάθε κλεισμένου ως Ευτόκια
Συνήθως με την ολοκλήρωση της διαστολής επήρχετο ρήξη του θυλακίου (έσπαγαν τα νερά) "έσπασε η προθυμιά κοντά η γέννα" έλεγαν γι'αυτό όταν άρχιζε το στάδιο της εξωθήσεως και ήταν "επί θύρας" η γέννηση του παιδιού τότε η μαμή έδινε το γενικό πρόσταγμα και την εντολή προς όλους του παρευρισκομένους στη Γέννα να ανοίξουν πόρτες παράθυρα, ντουλάπια, συρτάρια, ερμάρια, κασέλες και ότι ήταν κλειδωμένο ή κομποδεμένο να ανοίξει ή να λυθεί ώστε στη δύναμη των ακουσίων συστολών της μήτρας (ωδίνων) να προστεθούν και να ενισχυθούν με τις εκούσιες πλέον προσπάθειες και ωδίνες της επιτόκου ώστε να φέρονται προς τα κάτω. Σε κάθε ωδίνη η τίκτουσα έπαιρνε βαθιά αναπνοή και στη συνέχεια συνέστελλε τους κοιλιακούς της μυς. Οι πόνοι ήταν ισχυρότεροι στην τελική φάση της εξωθήσεως, γι'αυτό οι τελετουργίες των ανοιγμάτων και λυσιμάτων έδιναν θάρρος στην ετοιμόγεννη.
Απαραίτητο στοιχείο στην τελετουργία των ανοιγμάτων των ξεκλειδωμάτων και λυσιμάτων ήταν επιπλέον τρία δρώμενα με ιατρική σημασία α) η τοποθέτηση κάτω από το στρώμα της τίκτουσας ανοιχτού ενός καλά τροχισμένου ψαλιδιού, β) η τοποθέτηση επίσης κάτω από το στρώμα ενός μεγάλου τμήματος δικτύου (ψαράδικου) και γ) στο πλευρό της γυναίκας να υπάρχουν τρία φλασκιά ή βίκες ή τσίτσες ή μπουκάλες αδειανές για να φυσάει, για να τις φουσκώνει, να κάνει δηλ. το "Φυσούνισμα" όπως έλεγαν ώστε να "ζορίζεται" και να "σφίγγεται με τανιχτό" για να ανοίξει η "κούπα" της και να πετάξει το παιδί γρήγορα με ένα τραβγμό (δυνατό γλυκό πόνο = η τελική ισχυρή ωδίνη με την έξοδο των ώμων) "για να μη το θηλυκώσουν τα φίδια στο λαιμό", δηλ. να αποφύγει την περιέλιξη του ομφάλιου λώρου στο λαιμό του νεογνού.
Το ανοιχτό ψαλίδι και το δίχτυ δεν ήταν τυχαία ή μαγικά αντικείμενα, αλλά όλα αυτά τα αντικείμενα εθεωρούντο "εργαλεία" της μαμής γιατί το δεύτερο στάδιο της εξωθήσεως καθώς και το τρίτο της υστεροτοκίας ήταν τα πλέον επικίνδυνα για επιπλοκές που έχριζαν αμέσου βοηθείας. Έτσι όταν λ.χ. το παιδί "ξεκεφάλιζε" εμφανιζόταν στο έξω στόμιο του αιδοίου, παρά τη συγκράτηση του "πάτου" (περινέου) από τη Δυναμόχερη (βοηθό της μαμής) υπήρχε φόβος να σχισθεί επικίνδυνα η γυναίκα.
Τότε η μαμή την ώρα της μεγάλης ωδίνης έχοντας σε απόσταση χειρός έτοιμο το ανοιχτό τροχισμένο ψαλίδι, κάτω από το στρώμα, προέβαινε ταχύτατα με πλάγια μικρή "ψαλιδιά" στη τομή του περινέου (περινεοτομή) κόβοντας όπως έλεγε το "τραβγμό" (δυνατή ωδίνη). Μετά το πέρας του τοκετού και την έξοδο του υστέρου (πλακούντα) επιπωμάτιζε την τομή του περινέου με το δίχτυ (μαγικο-ιατρική πράξη).
Το δίχτυ του ψαρά επίσης ήταν πολύ χρήσιμο σε περίπτωση εκστροφής της μήτρας σε υπερπολυτόκο γυναίκα. Στην εκστροφή της μήτρας αν δεν υπήρχε δίχτυ όπως στα Ηπειρωτικά μέρη τότε η μαμή τοποθετούσε μιτάρια του αργαλειού για τον ίδιο σκοπό και έκανε το λεγόμενο "φτέρνισμα" δηλ. την επείγουσα ανάταξη της μήτρας με τη πτέρνα του ποδιού της.
Το άνοιγμα όλων των συρταριών, ντουλαπιών κ.λπ. ήταν μια πράξη πρόνοιας, ώστε να υπάρχουν όλα διαθέσιμα, σε απόσταση χειρός, ιδίως σε σοβαρές αιμορραγίες της υστεροτοκίας ώστε να μπορεί αμέσως και με ευχέρεια χωρίς πανικό η μαμή να τα λάβει για να παράσχει τις πρώτες βοήθειες σε μια απρόβλεπτη επιπλοκή.
Προσωπικά σαν Γιατροί πιστεύουμε ότι η αρχή παρόμοιων "δεισιδαιμονιών" ως οι ανωτέρω είχαν κάποτε κάποια ιατρική νομοτέλεια η οποία σιγά-σιγά με την πάροδο του χρόνου μετέπεσε σε συνήθεια και πρόληψη όπως ακριβώς στην έναρξη του τοκετού που ξεθηλύκωναν τα ενδύματα της επιτόκου για να την μπουχίσει με νερό η κυρα-μαμή. Η πράξη αυτή δεν υπέκρυπτε μαγεία αλλά ιατρική πράξη αφού αντανακλαστικά η επίτοκος ουρούσε και εκκένωνε τη γεμάτη από την αγωνία ουροδόχο κύστη, βασικό στοιχείο από απόψεως Μαιευτικής φροντίδας για τη ρυθμική έναρξη των συστολών της μήτρας!

ΙΘ. Η λαϊκή δογματολογία για τις ωδίνες του τοκετού
Από καταβολής κόσμου και μέσα από τους αιώνες η αγωνία της γυναίκας για τις ωδίνες του τοκετού αποτελούσε την πλέον κοινή οδυνηρή εμπειρία της ως ένα αναπόσπαστο τμήμα του φυσιολογικού τοκετού.
Από τους μυθικούς ακόμη χρόνους, τότε που τα πάντα στηρίζονταν στις προλήψεις, στις δεισιδαιμονίες και στα θεοκρατικά μυστικιστικά δρώμενα, οι Έλληνες ως κατ' εξοχήν συναισθηματικός λαός είχαν προσπαθήσει και φροντίσει στα Ηραία, τα τότε πρότυπα Μαιευτήρια, και είχαν αναπτύξει με την Ιάτραινα του τοκετού τη Θεά Ήρα, τρόπους και μεθόδους για να προετοιμάζουν ψυχοσωματικά τις έγκυες, ώστε οι ωδίνες του τοκετού να είναι ολιγότερο επώδυνες. Η γυναίκα στα Ηραία έτικτε αλλά δεν ωδινούσε. (Εικ. 4)
Μετά τη Θεά Ήρα η συμβολή του Ασκληπιού του πατέρα της Λαϊκής Ιατρικής ήταν σπουδαία γιατί αυτός επινόησε ευτόκιους τρόπους ώστε να μειώσει την ένταση του πόνου από τις ωδίνες στον τοκετό και να εξελιχθεί ομαλά ο τοκετός. (Εικ. 22) Οι ευτόκιοι μέθοδοι του ήσαν α) τα διάφορα αγχολυτικά και παυσώδυνα βότανα, β) οι ήπιοι χειρισμοί μετά από χαλάρωση που προκαλούσε το σοκ με φίδια και γ) με το "ευτόκιο λουτρό" δηλ. τον τοκετό στο θαλάσσιο νερό κατά προτίμηση. Η επίτοκος μέσα στο θαλάσσιο νερό χαλάρωνε και οι ωδίνες ήσαν πιο ήπιες και αποτελεσματικές. Αξιοσημείωτο γεγονός τοκετού στο νερό ήταν η γέννηση της Κυθέρειας Αναδυομένης Αφροδίτης, η οποία ανεδύθη από τον αφρό των κυμάτων στον όρμο της Μυκηναϊκής Σκανδείας (σημερινή Παλαιόπολη) των Κυθήρων. Επιβιώσεις του τοκετού με ευτόκιο λουτρό στη θάλασσα έχουμε στη λαϊκή Ιατρική παράδοση της Πελοποννήσου, των Κυθήρων, της Κρήτης, της Ευβοίας και των νησιών του Αρχιπελάγους τη Μήλο, Σάμο, Πάρο και Ρόδο. Επίσης οι διάφοροι Αρχαίοι Έλληνες γιατροί όπως ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός, ο Αρεταίος και άλλοι προσπάθησαν να βρουν μεθόδους για να μειώσουν τον πόνο στις ωδίνες του τοκετού ιδίως στις δυστοκίες. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, της θρησκείας της αγάπης και της συμπόνιας που εξύψωσε τη γυναίκα και το παιδί ευρέθησαν και μερικοί Πατέρες της εκκλησίας που ακολούθησαν πιστά τα αναφερόμενα στο βιβλίο της Γένεσης της Παλαιάς Διαθήκης όπου ο Δημιουργός εξεδίωξε από τον Παράδεισο τους εκπεσόντες Πρωτόπλαστους και καταράστηκε την Εύα, ως αμαρτωλή, να "τίκτει με λύπας τα τέκνα της". Η αντίληψη αυτή έκτοτε είχε τόσο ισχυρά ριζώσει στην ψυχή του λαού ώστε αποτελούσε κοινή συνείδηση ότι ο τοκετός της γυναίκας συνδεόταν άρρηκτα με το άλγος, έτσι ώστε γέννα χωρίς πόνους να θεωρείται ανέφικτος "αν δεν πονέσεις δεν γεννάς" έλεγαν. Γι'αυτό οι μαμές υποχρέωναν τις έγκυες τους τελευταίους τρεις μήνες της κυήσεως να κοινωνούν των Αχράντων Μυστηρίων, προς άφεση αμαρτιών, ώστε να ευνοηθούν από τον Ύψιστο για να "καλογεννήσουν με μια γλυκιά φωνή, χωρίς αναποδιές".
Οι Πατέρες της εκκλησίας έλεγαν ότι μονάχα η Παναγία γέννησε το Χριστό χωρίς πόνους (ωδίνες), και δεν "κοιλοπόνησε", (Εικ. 23), και χωρίς υστερόπονους (αλωχεύτως), γιατί ήταν η Νέα Εύα της υποταγής, της πίστης και της καθαρότητας, που με άκρα ταπείνωση υπηρέτησε το μυστήριο της Σωτηρίας του ανθρώπου, όταν είπε το: "γενοιτό μοι κατά το ρήμα σου", και αξιώθηκε να γεννήσει το Χριστό ανώδυνα και ανεπαίσθητα.
Σε αντίθεση με τη δογματολογία των Πατέρων οι παραδοσιακές μαμές καθώς, και οι απλές λαϊκές γυναίκες, με τη φιλόσοφη διάθεσή τους, είχαν εμπεδωμένη την πίστη ότι η Παναγία πόνεσε και "κοιλοπόνεσε" για να φέρει στον κόσμο των Λυτρωτή και Σωτήρα Χριστό όπως και κάθε γυναίκα που γεννάει. Η Θεοτόκος όμως "καλογέννησε" γιατί ήταν ο τύπος και το υπόδειγμα της αγιότητας.
Επειδή κατά τη λαϊκή δογματολογία η Θεομήτωρ "κοιλοπόνησε" στη γέννα της, άρα εγνώρισε τι σημαίνουν πόνοι της Γέννας, αποτελεί τόν λόγον που η Παναγία αποτελεί το αντικείμενο της μεγαλύτερης εκδήλωσης ευσέβειας και παράκλησης των επιτόκων και των μαιών (Εικ. 24).
Όταν άρχιζαν οι συστηματικές ωδίνες του τοκετού αλλά για κάποια άγνωστη αιτία δεν προχωρούσε, δεν είχε ουδεμία πρόοδο δηλ. η γυναίκα δεν άνοιγε, τότε το όνομα της Παναγίας ήταν το πρώτο που επικαλούνταν με ιδιαίτερη ευλάβεια, τόσο η δυστοκούσα ετοιμόγεννη, όσο και η μαμή για να πρεσβεύσει και να μεσιτεύσει προς τον φιλάνθρωπο Θεό, δηλ. να ικετεύσει και δεήσει προς τον Υιόν της τον Χριστό για την επιθυμητή ευτοκία της δυστοκούσας.
Οι απλές λαϊκές Ελληνίδες ιδίως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας πίστευαν ότι η Θεομητορική συμπόνια φανερωνόταν σε όλο το μεγαλείο της στη δυστοκία της γυναίκας που τυραννιόταν και δυστοκούσε, αφού και η ίδια η Παναγία πόνεσε για να γεννήσει το Χριστό. Οι παλιές μαμές έλεγαν ότι η Παναγία σκύβει και γονατιστή προσεύχεται στον Υιόν της για την κάθε γυναίκα που έχει δύσκολη Γέννα.
Οι λαϊκές μαμές και αγροτοποιμενίδες πίστευαν και πιστεύουν ότι η Παναγία δεν θέλει να υποφέρει καμία γυναίκα στη Γέννα της, γιατί συμπονεί την κάθε γυναίκα που γεννάει, αφού η Παναγία, σαν Μεγάλη Μάνα, είναι η μόνη αγιότερη των αγίων, η οσιότερη των οσίων, η ιερότερη των ιερών, η φιλανθρωπότερη που έχει μέσα της τη σφραγίδα της αρετής, της συμπόνιας και της δικαιοσύνης. Κανείς άλλος δεν συμπονεί μια γυναίκα που δυστοκεί, που κακογεννάει και τυραννιέται με τους πόνους της γέννας όσο η Θεομήτωρ, η Μεγαλόχαρη, η Ελεούσα, που λάμπει με την αγιότητά της και με την κορυφαία ευσπλαχνία της και έρχεται πρόθυμα αρωγός στα παρακάλια της κάθε ετοιμόγεννης κακογεννήτρας ώστε να μην υποφέρει και να ελευθερωθεί αισίως. (Εικ. 15, 24, 25)
Στο πρόσφατο παρελθόν μερικοί θεολογικοί κύκλοι έθεσαν το ερώτημα αν θα έπρεπε να καταργηθεί ή όχι ο πόνος στον τοκετό με τα σύγχρονα μέσα που διαθέτει η επιστήμη της Αναισθησιολογίας και διετύπωσαν την άποψη που τη στήριξαν στο βιβλίο της Γένεσης της Παλαιάς Διαθήκης, ότι η γυναίκα έπρεπε να διατηρεί αμείωτες τις ωδίνες όταν γεννάει.
Ανεξάρτητα από τους, ολίγους ευτυχώς, ιερωμένους που είναι αναχρονιστικά προσκολλημένοι σε δογματικές εκφράσεις των γραφών, εμείς προσωπικά πιστεύουμε ότι ιατρικοί, ηθικοί και ανθρωπιστικοί λόγοι επιβάλουν να συμπορευθούμε με τις παλιές παραδοσιακές μαίες και με τις απλές αγνές λαϊκές γυναίκες καθώς και με τους σύγχρονους επιστήμονες Μαιευτήρες και Μαίες, ώστε οι Επιστήμονες Αναισθησιολόγοι με τη σύγχρονη ασφαλή ιατρική παρέμβαση πάντοτε ανεπηρέαστοι, να προβαίνουν στην ανακούφιση του πόνου από τις ωδίνες του τοκετού, είτε είναι φυσιολογικός, είτε άτυπος και δύσκολος.
Είμεθα πεπεισμένοι ότι πλην της ανθρωπιστικής πλευράς η σύγχρονη Αναισθησιολογία επιφέρει πολύ καλύτερα αποτελέσματα στη μείωση της νοσηρότητας και της θνησιμότητας της μητέρας και του παιδιού και κάνει την Ιατρική πιο ανθρώπινη και θεία.

(Συνεχίζεται στο επόμενο)

ΗΟΜΕPAGE