ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΑΪΚΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ
ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΔΟΞΑΣΙΕΣ
Αναστασία Κωνστάν
- Λιαργκόβα
ΜΕΡΟΣ
Α’
Με τον όρο, σύγχρονη, λαϊκή θεραπευτική, νοούνται οι συμφυείς με κάθε λαό ιατρικά
γνώσεις οι αναμεμειγμένες με δεισιδαιμονίες προλήψεις και πλάνες1. Στις γνώσεις
τούτες καταφεύγει ο λαός πριν από οποιαδήποτε ιατρική βοήθεια - ιδιαίτερα ελλείψει
ιατρού - καθώς και σε χρόνιες ή δυσίατες παθήσεις. Τις εν λόγω ιατρικές γνώσεις,
ούτε το φως της επιστήμης, ούτε η πρόοδος του πολιτισμού μπόρεσαν να αλλοιώσουν.
Του γενικού τούτου κανόνος δεν εξαιρείται ο ελληνικός λαός, στον οποίο, μάλιστα,
παρατηρείται κάτι όλως εξαιρετικό: ότι, δηλαδή, εξετάζοντας ο ερευνητής τις
λαϊκές ιατρικές γνώσεις βρίσκει ότι πολλές από αυτές υπήρξαν κοινές με εκείνες
των αρχαίων Ελλήνων και ότι αυτές οι ριζωμένες στον ελληνικό λαό γνώσεις αποτελούν
συχνά λείψανα παλαιών ιατρικών δοξασιών, που μεταδόθηκαν αναλλοίωτες στους μεταγενέστεροι.
Οι ιατρικές τούτες δοξασίες που επεβίωσαν και είναι συμφυείς με τον ελληνικό
λαό, αποτελούν μία ακόμη τρανή απόδειξη της ενότητας του ελληνισμού.
Την εμφάνιση των νόσων αποδίδει ο λαός σε διάφορες νοσηρά επήρειες. Κατά ταύτα
φρονεί γενικώς ότι "ακάλεστη η αρρώστια δεν έρχεται". Οι νόσοι αποδίδονται
από τον λαό:
α) Σε υπερφυσικό ή αστρικό αίτιο. Ο λαός πιστεύει ότι οι νόσοι αποτελούν θέλημα
Θεού, ή τιμωρία αγίου ή διαβολική ενέργεια, ή πράξη δαιμόνων ή άλλων άυλων όντων.
Αυτά είναι τα στοιχειά, τα ξωτικά, οι Ανεράιδες οι Βουρδουλάκοι. Η λαϊκή ιατρική
παρέμεινε στενά συνδεδεμένη με μαγικό-θρησκευτικά στοιχεία, γεγονός που παραπέμπει
στις αρχαίες ελληνικές αντιλήψεις περί αποστολής των δεινών. Οι ασθένειες για
τους αρχαίους Έλληνες ήσαν εκδηλώση αόρατων δυνάμεων θεϊκών ή δαιμονικών, που
χρειάζονταν θεραπεία με μέσα μεταφυσικά. Ήδη στον Πίνδαρο, περιγράφονται όλες
οι Θεραπευτικές δυνατότητες του ιατρού-Θεού της αρχαιότητος Ασκληπιού, ο οποίος
έμαθε από τόν Κένταυρο Χείρωνα να θεραπεύει τους ανθρώπους και με λόγια ακόμα
("μαλακαίς επαοιδαίς αμφέπων").
Η περιποίηση των πασχόντων "δι' επωδών", με λόγια, δηλαδή εξορκισμών
ανακουφιστικά ή μαγικά, είναι συνηθέστατη και στην σύγχρονη λαϊκή θεραπευτική.
Οι εξορκισμοί ή ξόρκια χρησιμοποιούνται εναντίον πάσης νόσου. Στους εξορκισμούς
γίνεται χρήση του ονόματος των αγίων, του Χριστού, της Παναγίας με ανάμειξη
μαγικών λέξεων, λογίων ή ξενόφωνων. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται η εκδίωξη
της νόσου και η μεταβίβαση της σε αντικείμενα, ζώα, δένδρα. Ίδού ένας εξορκισμός
νόσου νηπίου: "Εις τ' όνομα του Πατρός αμήν και του Υιού αμήν και του Αγίου
πνεύματος αμήν. Αστέρα ανεμοστέρα, μελάνη μελανωμένη αδελφή των χαρόντων, έξελθε
και αναχώρησε από το νήπιον του θεού ότι δεν ειμπορεί να βαστάξει τον πόνον
σου ούτε μέρα ούτε νύκτα, ούτε ώρα, ούτε μισή ώρα, ορκίζω σε είς τον θρόνον
του Θεού τον ασάλευτον, τον ανεκτίμητον και εις των αρχαγγέλων, τον Μιχαήλ,
τον Γαβριήλ, τον Σεραφείμ, τον Ραφαήλ...., έξελθεν από το νήπιον του θεού και
άπελθε εις άνυδρον, αγεώργητον τόπον".
Η κριθή (το "κριθαράκι" των βλεφάρων), εξορκίζεται ως ακολούθου: "Ναμ,
Ναμ κριθαράκι εγώ σ' έσπειρα σταράκι / και συ βγήκες κριθαράκι / πέσε μες στο
πηγαδάκι" (τρις)2.
Στις αιτίες των νόσων υπάγεται και η βασκανία. Οι εξορκισμοί κατά της βασκανίας
ονομάζονται "ξεμάτιασμα" ή "ξεμέτρημα". Ιδού εξορκισμός
κατά της βασκανίας: "Γρίβος καβαλάρης πέραγε στη μεσ' απ' το παζάρι / Σταχτ'
πούληγε / Στάχτ' αγόραζε / Σταχτ' στα μάτια π' αβάσκαναν Το παιδί μου".
Προκειμένου να ιαθεί αφθα, η μητέρα δείχνει το πάσχον στόμα του νηπίου στο πρώτο
αστέρι που ανατέλλει εμπτύοντας δε λέγει: "Απόψε και άστρα και άφτρα, αύριο
μήτε άστρα, μήτε άφτρα"3.
Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες η μαγική επήρεια θεωρείται γενεσιουργό^ αιτία
των νόσων. Προκειμένου να ταθεί ο πάσχων, πρέπει "να λυθούν τα μάγια".
Η λύση της μαγείας4 επιτυγχάνεται με την εύρεση των μαγικών μέσων και την ρύπανση
τους με ούρα, μέλι ή νερό από 40 θαλάσσια κύματα. Από μαγική επήρεια, πιστεύεται
ότι προέρχεται η ανικανότητα των νεόνυμφων και ονομάζεται αμπόδεμα ή δέσιμο.
Η θεραπεία αυτής επιχειρείται με αντιμαγεία ή εξορκισμούς.
Ο λαός στηρίζει τις ελπίδες του για τη θεραπεία των νόσων στη θεία αρωγή. Η
θεραπευτική αγωγή γίνεται με προσευχές και χρήση ποικίλων αγιωτικών. Είναι απαραίτητη,
λοιπόν, η δίοδος κάτω από τον Επιτάφιο, η κατάθεση εικόνων στην κλίνη του ασθενούς,
η εγκοίμηση στο ναό σε χρόνια νοσήματα. Όλα τα ανωτέρω θεωρούνται άριστα παρηγορητικά
και θεραπευτικά μέσα και καταδεικνύουν την βαθύτατη θρησκευτική πίστη του λαού.
Σε μεγάλες επιδημικές νόσους, τελούνται λιτανείες.
Στην σύγχρονη λαϊκή θεραπευτική, σπουδαία θεωρείται η προφυλακτική δύναμη των
περιάπτων (φυλακτά, χαϊμαλιά). Τα φυλακτά μπορεί να περιέχουν Τίμιο Ξύλο ή Ιερά
Λείψανα αλλά και προϊόντα μαγείας.
Η σύγχρονη, λαϊκή ιατρική, όμως προχωρεί και σε θεραπευτικές επεμβάσεις. Σ'
αυτές υπάγονται:
α) Το πάτημα, κατά το οποίο ο ασθενής κατακλίνεται πρηνής, ο δε θεραπεύων πατεί
με γυμνά πόδια στον θώρακα αυτού. Υπάρχει μαρτυρίας ότι μετά από τέτοια επέμβαση
σε μορφωμένη κυρία, την οποία έπεισε να δεχθεί η τροφός του τέκνου της, επήλθε
σοβαρή αιμόπτυση.
β) Το αντιψύχι. Για τις λιποθυμίες, ατονίες, νόσους του στομάχου. Τούτο πραγματοποιείται
με επίθεση διαφόρων εμπλάστρων ή καταπλασμάτων στο επιγάστριο.
γ) Το δέσιμο του αφαλού. Στις αιτίες των νόσων υπάγεται "το λύσιμο του
αφαλού", οπότε με την συγκεκριμένη επέμβαση, επιχειρείται η θεραπεία. Κατά
τη διαδικασία της επεμβάσεως εντίθεται το δάχτυλο στον ομφαλό και περιστρέφεται
εντός αυτού, προκειμένου να επιτευχθεί το δέσιμο. Υπάρχει μαρτυρία από το Α'
Στρατιωτικό Νοσοκομείο, όπου επήλθε ο Θάνατος σε σαλπιγκτή από τραυματική περιτονίτιδα,
μετά από εκτέλεση επί μακρόν χρόνον της επεμβάσεως αυτής από συνάδελφόν του.
δ) Το τούβλο6 ("κεραμίδι", "βήσσαλο") για τις νευραλγίες
κωλικούς δυσεντερίες. Τούτο, αφού διαβραχεί με όξος θερμαινόμενο, τοποθετείται
το σημείο του σώματος, όπου υπάρχει άλγος.
ε) Το ιδρωτάρι. Τούτο αποτελεί ιδρωτοποιό μέθοδο με την περιτύλιξη ολοκλήρου
του σώματος του ασθενούς με διάφορα θερμαντικά πυριάματα ή καταπλάσματα. Ακόμη,
ο λαός χρησιμοποιεί ως θεραπευτικά μέσα την μάλαξη, την σκίαση, απλή και αιματηρά
("αιματηραί σικύαι"), τις βδέλλες, την φλεβοτσάνα, το διάσυρτο (φυτίλια
ή λημνίοικος) και τα υπόθετα από μικρά τεμάχια σάπωνος ("σαπουνάκι"
για υπακτικό). Εν χρήσει, επίσης υπάρχουν τα καταπλάσματα από σπέρματα λίνου,
ορύζης, σύκων αλλά και βατράχων, κοχλιών και σκωλήκων.
Μέρος
Β’
Από σχετική έρευνα, την οποία διενήργησα στην Βόρειο Εύβοια, προέκυψαν τα εξής:
Ιδού εξορκισμός κατά της βασκανίας: "κίνησε η βασκαντήρα να πάει να βασκάνει
τον... δείνα. Στο δρόμο που πήγαινε την απάντησαν ο Χριστός και η Παναγία. Που
πας βασκαντήρα; Πάω να βασκάνω τον... δείνα. Να μη πας να βασκάνεΐς τον... δείνα,
γιατί είναι βαφτισμένος και στο Χριστό ριχμένος. Να πας στα άγρια βουνά εκεί
που δεν δίνει η μάνα στο μικρό παιδί κουλούρα".
Όταν εξορκίζει κανείς την βασκανία, από τον εαυτό του, λέγοντας νοερά τον εξορκισμό,
πρέπει να έχει τοποθετήσει στο στήθος ένα κουτάλι. Τα "ξεματιάσματα"
δεν διδάσκονται από τον έναν στον άλλον, επειδή μετά "δεν τρέχουν",
δηλαδή χάνεται η ισχύς τους. Προκειμένου να διδάξει όμως, ο ένας στον άλλον
τα σχετικά λόγια, χωρίς ο εξορκισμός να απολέσει την ισχύ του, πρέπει την στιγμή
εκείνη να παρεμβάλλεται μεταξύ των εν προκειμένω διδάσκοντος και διδασκομένου
άρρεν τέκνο.
Η κριθή (το κριθαράκι των βλεφάρων), εξορκίζεται στην εν λόγω περιοχή ως ακολούθως:
"Αμ σταρ', αμ' κριθάρ / είμαι πρώτος να σε φάω / αμ, αμ, αμ" (τρις).
Ο ανωτέρω εξορκισμός πρέπει να απαγγελθεί κοντά σε πηγάδι, ο δε εξορκιστής πρέπει
να είναι άνθρωπος πρωτότοκος. Χαρακτηριστική της σύγχρονης λαϊκής θεραπευτικής
στην Βόρειο Εύβοια είναι η απόπειρα να ιαθεί ο πάσχων από ερυσίπελας, που ο
λαός ονομάζει "ανεμοπύρωμα". Η όλη διαδικασία έχει ως ακολούθως: Η
λαϊκή γιάτρισσα κρατεί ένα τηγάνι πυρωμένο, το οποίο κραδαίνει μπροστά στο πρόσωπο
του πάσχοντος. Στο άλλο χέρι κρατεί μαχαίρι με μαύρη λαβή ("μαχαίρι μαυρομάνικο")
ή ένα αδράχτι, ενώ παράλληλα λέγει νοερά τον εξορκισμό. Όταν η λαϊκή γιάτρισσα
εξορκίζει το "ανεμοπύρωμα" από συγγενικό της πρόσωπο, πρέπει να τοποθετήσει
στο στήθος ένα κουτάλι.
Στην Βόρειο Εύβοια, πίστευαν την ιαματική ενέργεια με το πάτημα της αρκούδας.
Δηλαδή, την τοποθέτηση του πέλματός της επάνω στο πάσχον όργανο του ανθρωπίνου
σώματος ως ευνόητο, η αρκούδα αυτή ανήκει σε πλανόδιο "αρκουδιάρη",
ο οποίος αμείβεται για την εν προκειμένω δραστηριότητα της αρκούδας.
Τα "πάκια" αποτελούν θεραπευτική επέμβαση που εφαρμόζεται στην εν
λόγω περιοχή, επί οσφυαλγίας. Επειδή, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες "έπεσαν
τα πάκια" επιχειρούνται διάφορες μαλάξη και διάφοροι χειρισμοί, κατά τους
οποίους με τα δάχτυλα συλλαμβάνεται διαδοχικά το δέρμα της οσφυϊκής χώρας, προς
πιθανή ανάταξη κήλης μεσοσπονδυλίου δίσκου, ή προς μάλαξη του μυός, που τυχόν
εμφανίζει στην περίπτωση αυτή ρευματισμό (μυϊκός ρευματισμός).
Αλλά και ειδικές συνταγές φαρμάκων με υλικά, που λαμβάνονται από το ζωικό και
φυτικό βασίλειο της φύσεως παρασκευάζονται από τον λαό και χρησιμοποιούνται
ως θεραπευτικά μέσα στη Βόρειο Εύβοια. Τέτοιο παρασκεύασμα είναι η "ποντικαλοιφή".
Αυτή παρασκευάζεται από νεογέννητα ποντίκια, τα οποία ενθέτουν σε γυάλινη φιάλη
ή γυάλινο βάζο με λάδι και καταλείπουν επί μακρόν στον ήλιο. Η κηραλοιφή είναι
άλλο φάρμακο, για την παρασκευή του οποίου τέμνεται οριζοντίου ένα κρεμμύδι,
αφαιρούνται οι εσωτερικοί χιτώνες του, ώστε να λάβει τούτο μορφή κυπέλλου. Μέσα
σ' αυτήν την κοιλότητα εναποτίθεται κερί και λάδι. Εν συνεχεία το κρεμμύδι τοποθετείται
επάνω σε άνθρακες, οπότε λόγω της αυξημένης θερμοκρασίας, τήκεται το κερί και
αναμειγνύεται με το Λάδι και τον χυμό των κρεμμυδιών. Κατόπιν απομακρύνεται
από τους άνθρακες, και το μίγμα, μέσα στο κρεμμύδι αυτό, είναι η κηραλοιφή.
Εναποτίθεται θεραπευτικώς επί μολυσματικοί κηρίου αλλά και επί δοθιήνων. Ωμά
κρεμμύδια κοπανισμένα χρησιμοποιούνται θεραπευτικώς για τους μώλωπες. Κρεμμύδια
ψημένα χρησιμοποιούνται ως επίθεμα επί δοθιήνων και αποστημάτων, προκειμένου
να υποβοηθήσουν την διάνοιξη.
Ο κόνδυλος του ασφοδέλου (κοινώς σπερδούκλι) τέμνεται και εν συνεχεία το μέρος
της τομής επιτρίβεται στο δέρμα, το οποίον εμφανίζει μυκητίαση. Η αντιμετώπιση
του κατάγματος, σύμφωνα με τη λαϊκή θεραπευτική της Βορείου Ευβοίας, είναι η
εξής: Γίνεται ανάταξη με μοχλούς (τεμάχια ξύλων) ή με τα χέρια (σχετική μάλαξη)
και ακινητοποίηση εν συνεχεία των κατεαωγότων οστών με επίδεσμο, ο οποίος παρασκευάζεται
ως εξής: Χρησιμοποιείται το λευκό των αυγών, το οποίον αναταράσσεται και αναμειγνύεται
με θρύμματα σάπωνος. Εμβαπτίζεται εν συνεχεία, τεμάχιο υφάσματος μέσα σ' αυτό
το μίγμα, το οποίο χρησιμοποιείται ως εν προκειμένω ακινητοποιητικός επίδεσμος,
καθ' όσον αυτός αποξηραίνεται και καθίσταται σκληρός και ανθεκτικός.
Βιβλιογραφία
1. Παύλου Δανδράκη, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια.
2. Α. Μαρούλη, Ξόρκια, Παρνασσός ΙΕ' σελ 556.
3. Βάλληνδα, Γοητείαι Κυθνίων, σελ. 127
4. Μέγα Γεωργίου Α., Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, Β’ Επετηρίς Λαογραφικού
Αρχείου 1941-42.
5. Αριστοτέλης Π. Κουλής
6. Λουκάτου Δημ. Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, 1978.
7. Oίκονομόπουλος Χρίστος. Δημοσιεύματα είς "Θέματα Μαιευτικής - Γυναικολογίας"
¶νεκοινώθη στο 1° Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Γονιμότηταs και Στειρότητας 21-23 Νοεμβρίου 1997, Αθήνα, υπό τής Dr. Αναστασίας Κωνστάν - Λιαργκόβα. Διδάκτορος της Ιστορίας και Κοινωνιολογίας της Ιατρικής, της Ιατρικής Σχολής των Ιωαννίνων.
