<<< Προηγούμενη σελίδα

Γνώσεις και απόψεις φοιτητών Ιατρικής
για τις μεθόδους αντισύλληψης

Θ. Δαρδαβέσης, Ε. Ντουμάνη, Ε. Σούρλα,
Μ. Βολάνη, Π. Μαυρεδάκη, Α. Κορομπίλια

Περίληψη
Σκοπός της εργασίας ήταν η καταγραφή και η αξιολόγηση γνώσεων και στάσεων φοιτητών Ιατρικής για τις μεθόδους αντισύλληψης. Δείγμα 569 φοιτητών Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου (άνδρες: 54,5%, γυναίκες: 45,5%) συμπλήρωσαν έγκυρα ανώνυμο επιδημιολογικό δελτίο, το οποίο περιελάμβανε τα στοιχεία φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση και εξάμηνο σπουδών, καθώς και σειρά ερωτήσεων, οι οποίες είχαν ως αντικείμενο τις μεθόδους αντισύλληψης. Τα αποτελέσματα, η επεξεργασία των οποίων έγινε με την μέθοδο Χ2, έδειξαν αδρά ότι: α) Ως κύρια γενικά χαρακτηριστικά των μεθόδων αντισύλληψης δηλώθηκαν κατά σειρά η αποτελεσματικότητα (87,6%), η ασφάλεια χρήσης (61,6%) και η απλότητα στη χρήση (44,1%). β) Ως οι ασφαλέστερες μέθοδοι αντισύλληψης δηλώθηκαν κατά σειρά το ανδρικό προφυλακτικό (86,2%) και το χάπι (78,9%), ενώ οι κυριότερες μέθοδοι οι οποίες δηλώθηκαν ότι εφαρμόζονται είναι το ανδρικό προφυλακτικό (47,8%) και η διακεκομμένη συνουσία (24,7%). γ) Η συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος (85,2%) θεωρεί ότι η ευθύνη για τη σωστή εφαρμογή μιας μεθόδου αφορά ισότιμα τόσο στον άνδρα όσο και στη γυναίκα. δ) Το 34,6% θεωρεί ότι η χρήση ανδρικού προφυλακτικού επηρεάζει αρνητικά την ερωτική πράξη.
Συμπεραίνεται η ανάγκη συστηματικότερης ενημέρωσης των φοιτητών της Ιατρικής επί θεμάτων αντισύλληψης, τόσο για να εκμηδενίσουν την πιθανότητα πρόκλησης ανεπιθύμητης κύησης, όσο και για να αποκτήσουν τα απαραίτητα εφόδια, ώστε να μπορέσουν να ασκήσουν αγωγή υγείας επί θεμάτων αντισύλληψης σε ομάδες γενικού πληθυσμού.
Λέξεις κλειδιά: Αντισύλληψη - Γνώσεις - Στάσεις - Φοιτητές Ιατρικής.

Εισαγωγή
Η γεννητικότητα αποτελεί μια καθοριστικής σημασίας δημογραφική παράμετρο, η οποία επηρεάζει την πληθυσμιακή σύνθεση κάθε χώρας.[1,2] Επιπρόσθετα, συνδέεται με σειρά ψυχοκοινωνικών και παθοφυσιολογικών προβλημάτων, τα οποία αφορούν στις γυναίκες και τα οποία συναρτώνται με τις υφιστάμενες κοινωνικές αντιλήψεις για τις σχέσεις των δύο φύλλων, την ανάπτυξη της οικογένειας και την αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών οικογενειακού προγραμματισμού.[3] Μείζον ζήτημα, το οποίο χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή και συνδέεται με τη γεννητικότητα είναι η σύναψη σεξουαλικών σχέσεων εκτός γάμου, χωρίς παράλληλα να συνοδεύεται από τη δέουσα σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και τη λήψη ενδεδειγμένων μετρων προφύλαξης προς αποφυγή ανεπιθύμητων κυήσεων.[4,5] Το συγκεκριμένο ζήτημα απόκτά ιδιαίτερη βαρύτητα, όταν αφορά σε επαγγελματίες υγείας, οι οποίοι, εξ αντικειμένου και σε σημαντικό βαθμό, επιφορτίζονται με την ευθύνη της ενημέρωσης διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων επί θεμάτων αντισύλληψης και εν γένει οικογενειακού προγραμματισμού.
Οι επαγγελματίες υγείας ως εμπλεκόμενοι με τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση πρέπει να διαθέτουν, αυτονόητα, υψηλό επίπεδο γνώσεων επί του συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου και σαφείς απόψεις επί θεμάτων αντισύλληψης, ούτως ώστε η ενημέρωση, την οποία καλούνται να προσφέρουν, να είναι ουσιαστική και αποτελεσματική. Οι διαπιστώσεις αυτές ισχύουν και για τους φοιτητές της Ιατρικής,οι οποίοι ως μελλοντικά στελέχη των υπηρεσιών υγείας θα κληθούν, κατά περίπτωση, να ενεργοποιηθούν προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση. Έχοντας ως βάση τα προαναφερθέντα αποφασίστηκε η εκπόνηση της παρούσας εργασίας, σκοπός της οποίας ήταν η καταγραφή και η αξιολόγηση γνώσεων και στάσεων φοιτητών ιατρικής για τις μεθόδους αντισύλληψης.

Υλικό-Μέθοδος
Ομάδα εργασίας διένειμε 800 ανώνυμα επιδημιολογικά δελτία σε δείγμα φοιτητών του Τμήματος Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τα δελτία περιλάμβαναν τα στοιχεία φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, εξάμηνο σπουδών και σειρά ερωτήσεων,οι οποίες είχαν ως γενικό αντικείμενο τις μεθόδους αντισύλληψης (πίνακας 1). Συγκεντρώθηκαν 596 έγκυρα δελτία, τα οποία συμπληρώθηκαν από 325 (54,5%) άνδρες και 271 (45,5%) γυναίκες. Από τους 596 φοιτητές της Ιατρικής οι 313 (52,5%) φοιτούσαν σε προκλινικά και οι 283 (47,5%) σε κλινικά εξάμηνα σπουδών. Ακολούθησε η εξαγωγή των αποτελεσμάτων και η επεξεργασία τους με το test Χ2.

Αποτελέσματα
Τα κυριότερα γενικά χαρακτηριστικά των αντισυλληπτικών μεθόδων τα οποία δηλώθηκαν ήταν κατά σειρά η αποτελεσματικότητα (87,6%), η ασφάλεια χρήσης (61,6%) και η απλότητα χρήσης (44,1%), (πίνακας 2).Η αποτελεσματικότητα δηλώθηκε ως κύριο χαρακτηριστικό σε παρόμοια ποσοστά τόσο από τους άνδρες, όσο και από τις γυναίκες, ενώ ως προς την κατανομή του δείγματος κατά εξάμηνα σπουδών, οι φοιτητές των κλινικών εξαμήνων φαίνεται ότι δίδουν σχετικά μεγαλύτερη έμφαση στο συγκεκριμένο χαρακτηριστικό σε σχέση με τους φοιτητές των προκλινικών εξαμήνων (p>0,05). Η ασφάλεια χρήσης δηλώθηκε σε μεγαλύτερα ποσοστά από τους άνδρες σε σχέση με τις γυναίκες (p>0,05), καθώς και από τους φοιτητές των προκλινικών εξαμήνων σπουδών (p<0,001).
Οι πλέον γνωστές μέθοδοι αντισύλληψης, οι οποίες δηλώθηκαν κατά σειρά, ήταν το αντισυλληπτικό χάπι (98,5%), το ανδρικό προφυλακτικό (92,6%), και η διακεκομμένη συνουσία (89,1%), (πίνακας 3). Το ανδρικό προφυλακτικό είναι γνωστό από το σύνολο σχεδόν των ανδρών (99,1%), έναντι του 84,9% των γυναικών. Η διακεκομμένη συνουσία είναι γνωστή σε υψηλότερα ποσοστά στους άνδρες (96,0%), έναντι των γυναικών (80,8%), (p<0,001), καθώς και στους φοιτητές των κλινικών εξαμήνων σπουδών (p<0,001).
Το ανδρικό προφυλακτικό (86,2%), το αντισυλληπτικό χάπι (78,9%) και η χειρουργική στειροποίηση (52,3%) δηλώθηκαν κατά σειρά ως οι πλέον ασφαλείς μέθοδοι αντισύλληψης (πίνακας 4). Το χάπι επιλέχθηκε σε υψηλότερο ποσοστό από τις γυναίκες (88,6%) σε σχέση με τους άνδρες (70,8%) (p<0,05), ενώ η χειρουργική στειροποίηση επιλέχθηκε ως ασφαλέστερη μέθοδος περισσότερο από τις γυναίκες και τους φοιτητές των κλινικών εξαμήνων. Τα πλέον συχνά σε εφαρμογή μέσα αντισύλληψης τα οποία δηλώθηκαν από το δείγμα της έρευνάς μας (πίνακας 5), ήταν το ανδρικό προφυλακτικό (47,8%), η διακεκομμένη συνουσία (24,7%) και η αποφυγή των γόνιμων ημερών (19,5%), ενώ 119 (20,0%) άτομα δεν απάντησαν στο συγκεκριμένο ερώτημα. Το ανδρικό προφυλακτικό δηλώθηκε ότι εφαρμόζεται περισσότερο από τους άνδρες σε σχέση με τις γυναίκες (p<0,001), όπως επίσης η διακεκομμένη συνουσία (p<0,001). Στην ερώτηση περί επηρεασμού της ερωτικής πράξης από τη χρήση προφυλακτικού (πίνακας 6), το 34,6% απάντησε ότι την επηρεάζει αρνητικά. Η συγκεκριμένη απάντηση αφορά κυρίως στους άνδρες (p<0,001).
Το 85,2% του δείγματος απάντησε στη σχετική ερώτηση, ότι τόσο ο άνδρας όσο και η γυναίκα φέρουν από κοινού την ευθύνη της εφαρμογής μιας αντισυλληπτικής μεθόδου (σχήμα 1). Σε υψηλά ποσοστά (82,7%) απάντησαν επίσης, ότι συζητούν και συναποφασίζουν με τον/ την σύντροφο τους για το θέμα της αντισύλληψης (σχήμα 2).
Στην ερώτηση "Εάν λάβουμε ως δεδομένο, ότι υπάρχουν διαθέσιμες αποτελεσματικές αντισυλληπτικές μέθοδοι και για τα δύο φύλα, ποιος πρέπει να εφαρμόζει τη μεθοδο;", το δείγμα της έρευνας εμφανίζεται χωρίς σαφώς καθορισμένες απόψεις προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, αφού 223 (37,4%) άτομα δήλωσαν ο άνδρας, 198 (33,2%) η γυναίκα ενώ 175 (29,4%) δεν εξέφρασαν γνώμη (πίνακας 7). Στην ερώτηση η οποία τέθηκε για να καταγραφεί η γνώμη του δείγματος για την περίπτωση στειροποίησης μιας γυναίκας, η οποία δεν επιθυμεί να αποκτήσει άλλα παιδιά (πίνακας 8), το 31,4% απάντησε θετικά,το 43,9% αρνητικά και το 24,7% εμφανίστηκε χωρίς γνώμη. Οι γυναίκες παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά θετικών απαντήσεων σε σχέση με τους άνδρες, ενώ χωρίς γνώμη επί του συγκεκριμένου ερωτήματος εμφανίζονται σαφώς περισσότερο οι άνδρες (32,0%) σε σχέση με τις γυναίκες (15,9%), (p<0,001).

Συζήτηση
Οι παρατηρούμενες μεταβολές των τελευταίων δεκαετιών σε όλους σχεδόν τους κοινωνικούς τομείς,επέδρασαν καθοριστικά και επί της σεξουαλικής συμπεριφοράς των ατόμων και οδήγησαν τους αρμόδιους φορείς, γονείς και εκπαιδευτικούς, στη διαπίστωση,ότι η πληροφόρηση στο συγκεκριμένο τομέα είναι απολύτως απαραίτητη.[6]
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970-1980 διάφορες δυτικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις προχώρησαν στην ανάπτυξη προγραμμάτων οικογενειακού προγραμματισμού,τα οποία, σύμφωνα με πορίσματα ερευνών, είχαν τα εξής θετικά αποτελέσματα:[7]
1. Μειώθηκε ο αριθμός των ανεπιθύμητων κυήσεων και των εκτρώσεων
2. Μειώθηκε η νοσηρότητα από τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και το AIDS
3. Μειώθηκαν οι σεξουαλικές διαταραχές
4. Μειώθηκε η δημοτικότητα της πορνογραφίας.
Μεταξύ των προαναφερθέντων θετικών αποτελεσμάτων του οικογενειακού προγραμματισμού η μείωση του αριθμού των ανεπιθύμητων κυήσεων και των εκτρώσεων συνδέεται κατ'εξοχήν με την ενδεδειγμένη χρήση μέσων αντισύλληψης.
Η μελέτη της συμπεριφοράς και των χαρακτηριστικών των χρηστών και των μη χρηστών αντισυλληπτικών μεθόδων έχουν αποτελέσει αντικείμενο ερευνών στο εξωτερικό, αλλά και στην Ελλάδα σε μικρό όμως αριθμό.[8-12] Στην παρούσα έρευνα, η προσπάθεια καταγραφής γνώσεων και στάσεων,ως προς τις μεθόδους αντισύλληψης, επικεντρώθηκε σε δείγμα φοιτητών Ιατρικής. Το σκεπτικό με το οποίο αποφασίστηκε η επιλογή του συγκεκριμένου δείγματος συνδέεται με το γεγονός, ότι η συγκεκριμένη ομάδα θα κληθεί στο προσεχές μέλλον να πλαισιώσει ή να στηρίξει έμμεσα ή άμεσα προγράμματα οικογενειακού προγραμματισμού. Επιπρόσθετα, το επίπεδο γνώσεων των φοιτητών Ιατρικής και οι απόψεις, τις οποίες έχουν διαμορφώσει συνδέονται γενικότερα με το επίπεδο γνώσεων το οποίο αποκτάται από την παρεχόμενη προπτυχιακή εκπαίδευση και αναμφίβολα συνεισφέρει θετικά προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση.
Απαραίτητες προϋποθέσεις για την υιοθέτηση μιας αντισυλληπτικής μεθόδου είναι οι εξής:[13]
1. Η μέθοδος πρέπει να παρέχει ευκολία στη φυσιολογική γενετήσια επαφή και να παρεμποδίζει τη σύλληψη
2. Η δράση της μεθόδου στην ικανότητα σύλληψης δεν πρέπει να είναι μόνιμη, αλλά αναστρέψιμη.
3. Η μέθοδος δεν πρέπει να έχει δυσμενή επίδραση στη σωματική ή ψυχική υγεία του ζεύγους
4. Η μέθοδος πρέπει να έχει χαμηλό κόστος, να είναι απλή και εύχρηστη για το ευρύ κοινό.

Στην έρευνά μας διαπιστώθηκε, ότι από τα προαναφερθέντα κύρια χαρακτηριστικά επιλέχθηκε κατά σειρά η αποτελεσματικότητα, η ασφάλεια και η απλότητα χρήσης, ενώ ελάχιστοι έδωσαν σημασία στην αναστρεψιμότητα, στη διαθεσιμότητα και στο κόστος.
Η σχέση μεταξύ αποτελεσματικότητας και ασφάλειας μιας αντισυλληπτικής μεθόδου αποτελεί μια αντίστροφη αναλογία, η οποία συνεπάγεται ότι όσο αυξάνει η αποτελεσματικότητα, τόσο μειώνεται η ασφάλεια ή αυξάνουν οι ανεπιθύμητες ενέργειες.[14] Πρέπει όμως να επισημανθεί, ότι οι παρατηρούμενες εξελίξεις της επιστήμης και της βιοϊατρικής τεχνολογίας συνεισφέρουν καθοριστικά στη διαφοροποίηση της συγκεκριμένης αναλογίας, η οποία τείνει να γίνει από αντίστροφη σε παράλληλη. Η απλότητα της χρήσης μιας αντισυλληπτικής μεθόδου, η οποία επιλέχθηκε ως τρίτο κατά σειρά κύριο γνώρισμα από το σύνολο του δείγματός μας, συναποτελεί μαζί με την ασφάλεια τους καθοριστικότερους παράγοντες για τη συνέχιση της εφαρμογής μιας μεθόδου.
Ως προς την αναστρεψιμότητα, ειδικότερα, είναι πιθανό αυτή να μη ενδιαφέρει το δείγμα της έρευνάς μας κυρίως λόγω του νεαρού της ηλικίας και της απόμακρης προοπτικής για τεκνογονία. Η διαθεσιμότητα, επίσης, φαίνεται να μην απασχολεί σε υψηλό βαθμό πιθανώς διότι στα μεγάλα αστικά κέντρα είναι αυτονόητη, αφού ο καθένας μπορεί να προμηθευτεί εύκολα και από διάφορα σημεία το αντισυλληπτικό μέσο το οποίο έχει επιλέξει.
Ως προς το θέμα των αντισυλληπτικών μεθόδων τις οποίες οι φοιτητές γνωρίζουν και θεωρούν ασφαλέστερες προκύπτει ότι αυτοί είναι επαρκώς ενημερωμένοι. Κάποια αντίφαση όμως διαφαίνεται από τις δηλώσεις για εφαρμογή της διακεκομμένης συνουσίας και της αποφυγής γόνιμων ημερών, από 147 και 116 άτομα αντίστοιχα, μεθόδων οι οποίες θεωρούνται υψηλής επικινδυνότητας για πρόκληση ανεπιθύμητων κυήσεων. Η συγκεκριμένη διαπίστωση συνδυαστικά με την άποψη του 34,6% του συνόλου ότι το προφυλακτικό επηρεάζει αρνητικά την ερωτική πράξη, προβληματίζει ως προς το βαθμό εμπέδωσης βασικών γνώσεων οικογενειακού προγραμματισμού και ως προς τη διαφαινόμενη διάσταση μεταξύ της σωστής θεωρητικής γνώσης και της εφαρμογής της στην πράξη.Η διαπίστωση ότι οι φυσικές μέθοδοι και ιδιαίτερα η διακοπτόμενη συνουσία εξακολουθούν να αποτελούν τις συχνότερα εφαρμοζόμενες μεθόδους ελέγχου των γεννήσεων αποτελεί εύρημα και άλλων ερευνών.[11,15,16]

Ιδιαίτερα θετικά αξιολογείται το γεγονός, ότι η συντριπτική πλειοψηφία των φοιτητών θεωρεί σε ένα ζευγάρι κοινή υπόθεση και ευθύνη, τόσο για τον άνδρα όσο και για τη γυναίκα, την εφαρμογή μιας αντισυλληπτικής μεθόδου. Η διαπίστωση αυτή συνεπάγεται ωριμότητα αλλά και σεβασμό προς το σύντροφο, καθώς και πλήρη συναίσθηση της βαθύτερης σημασίας της ισότητας των δύο φύλων. Προς την ίδια κατεύθυνση θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι κινούνται οι απόψεις του δείγματος της έρευνας, οι οποίες διαφαίνονται από τις απαντήσεις στην ερώτηση: "Εάν λάβουμε ως δεδομένο, ότι υπάρχουν διαθέσιμες αποτελεσματικές αντισυλληπτικές μέθοδοι και για τα δύο φύλα, ποιος πρέπει να εφαρμόζει τη μέθοδο;" Οι απαντήσεις αφορούν σε παρόμοια ποσοστά στον άνδρα (37,4%) και στη γυναίκα (33,2%), επισημαίνοντας όμως το υψηλό ποσοστό (29,4%) αυτών οι οποίοι εμφανίστηκαν χωρίς γνώμη επί του θέματος.
Η πραγματοποίηση στείρωσης σε μια γυναίκα, η οποία δεν επιθυμεί να αποκτήσει άλλα παιδιά, αντιμετωπίζεται μάλλον με επιφύλαξη, ίσως διότι υφίσταται μεγάλη δυσκολία στην αναστροφή της στειροποίησης, συνδυαστικά με το γεγονός ότι η ελληνική κοινωνία δεν είναι μάλλον εξοικειωμένη με τη συγκεκριμένη επιλογή.
Η γενικότερη διαπίστωση, η οποία προκύπτει από ερευνά μας, αφορά στην ανάγκη για συστηματική και υπεύθυνη ενημέρωση των νέων, κυρίως, ανθρώπων για όλες τις πτυχές του οικογενειακού προγραμματισμού. Η ενημέρωση προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα όταν απευθύνεται σε φοιτητές Ιατρικής, οι οποίοι με τον τρόπο αυτό αφενός εκμηδενίζουν την πιθανότητα πρόκλησης ανεπιθύμητης κύησης στα πλαίσια των ερωτικών τους σχέσεων και αφετέρου αποκτούν ταυτόχρονα εφόδια για να ασκήσουν και οι ίδιοι αγωγή υγείας επί θεμάτων υγείας σε ομάδες του γενικού πληθυσμού.

Abstract
A study of the knowledge of and attitude towards contraception shown by medical students of the Aristotle University of Thessaloniki.
Dardavessis Th, Doumani E, Sourla E, Volani M, Mavredaki P, Korobilia A.
Laboratory of Hygiene of the Medical School of Aristotle University of Thessaloniki.
The objective of the study is to record and assess the knowledge and attitudes of the medical students of the A.U.T concerning methods of contraception. A sample of 596 students (54.5% men, 45.5% women) anonymously completed questionnaires that asked for particulars on age, sex, family status, level of education, as well as a series of questions regarding methods of contraception. The results were processed utilising the x2 method and indicated that a) The features most desirable in a contraceptive method were,in descending order, effectiveness (87.6%),safety of use (61.6%) and ease of application (44.1%) b) The great majority (86.2%) consider male condoms to be the safest method of contraception, while 78.9% are shown to trust contraceptive pills as an effective method. c) Methods actually in use by the subjects of the survey are the male condom (47.8%) and interrupted intercourse (24.7%). d) The majority of the students (85.2%) concur, that the responsibility for the correct appliance of contraceptive method lies equally with both men and women e)A little over a third of students asked (34.6%) believe, that use of the male condom negatively influence intercourse. In conclusion, the study clearly indicates the need to further and more systematically educate medical students regarding matters of contraception, as they are going to be called upon to provide solutions and give advice on the subject to the general population.

Keywords: Knowledge - Attitude - Contraception - Medical students.

BιβλιογραφΙα
1. Γρηγοριάδου Α, Πηγαδάς Α, Δαρδαβέσης Θ. Ωρίμανση και γήρανση του ελληνικού πληθυσμού. Ελληνική Ιατρική 1991, 57, 2, 126-132.
2. Bague DJ. Principles of Demography. New York: J Willey and Sons, 1996.
3. W.H.O. Health aspects of family planning. Report of a W.H.O. Scientific Group: W.H.O. Technical Report Series. Geneva W.H.O., 1970, 442-5-48
4. Μαδιανός Μ, Ζαρνάρη Ο. Υγεία και ελληνική κοινωνία. Εμπειρική έρευνα σε πανελλήνιο δείγμα πληθυσμού. Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε,1998.
5. Miller D C, Moore K A. Adolescent sexual behavior, pregnancy and parenting. Research through the 1980, J Marriage Family 1991,82:1025-1040.
6. Dierkens J. Sex education. In: Family health and family planning. International Children's Center 1979: 236-242.
7. Berelson B, Anderson RK, Harkavy O, Maie J, Maudlin WP,Segal J. Family planning and population programs.A review of world developments. Chicago : The University of Chicago Press, 1979.
8. Sonenstein FL, Pittman KJ.The availability of sex education in large school districs. Family Planning Perspectives 1984, 3: 16-19.
9. Nathason A C, Becker HM. Family and peer influence on obtaining a method of contraception. J. Marriage Family 1986, 48:513-525.
10. Ζηλίδης Χ, Φιλαλήθης Λ, Βλαχονικολής Ι. Έκτρωση και αντισύλληψη στον αγροτικό πληθυσμό. Αποτελέσματα από την έρευνα των Αχαρνών.Ιατρικη 1993,63: 392-398.
11. Χλιαουτάκης Ι, Τζόκας Γ, Σωκρατάκη Φ. Αντισυλληπτική συμπεριφορά και στάσεις νέων της Αθήνας. Ιατρική 1994, 65: 482-488
12. Δαρδαβέσης Θ, Λοιζίδης Θ, Γρηγοριάδου Α. Γνώσεις και απόψεις οπλιτών και στελεχών των ενόπλων δυνάμεων για τον οικογενειακό προγραμματισμό. Ιατρική 1996,30: 31-39.
13. Παπαευαγγέλου Γ, Ρουμελιώτου-Καραγιάννη Α. Αρχές και μέθοδοι οικογενειακού προγραμματισμού. Αθήνα 1979.
14. Vessey MP, Lawless M, Yeates D. Efficacy of different contraceptive methods. Lancet 1992, 841, 1.
15. Creatsas G, Goumalatsos N, Deligeoroglou E, Karakitsou Th, Calpaktsoglou C, Arefetz N. Teenage pregnancy: Comparison with two groups of older pregnant women. J Adolescent Health 1991, 12: 77-81.
16. Χλιαουτάκης Ι. Σεξουαλική δραστηριότητα. Αντισυλληπτική συμπεριφορά και έκτρωση στους εφήβους του Δήμου Αθηναίων. Σεξουαλική Αγωγή και Υγεία, Εταιρεία Οικογενειακού Προγραμματισμού, Αθήνα, 1992: 125-139.

ΗΟΜΕPAGE