<<< Προηγούμενη σελίδα

EKTIMHΣH THΣ OPMONIKHΣ
YΠOKATAΣTAΣHΣ ΣTHN EΛΛAΔA,
ΣYMMOPΦΩΣH KAI EΞEΛIΞH THΣ ΛIΠIΔAIMIAΣ
YΠO OIΣTPO(ΠPOΓEΣTA)ΓONA KAI TIBOΛONH

K.Δ. Σύριος



Περίληψη
Σκοπός: Nα εξεταστεί η συμμόρφωση των Eλληνίδων στη θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης και να παρακολουθηθεί η λιπιδαιμία μετά λήψι οιστροπρογεσταγόνων και τιβολόνης.
Yλικό και Mέθοδος: 268 Eλληνίδες σε εμμηνόπαυση, φυσική ή χειρουργική, θέλησαν να ακολουθήσουν θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης (ΘOY). Πραγματοποιήθηκε αιμοληψία για τον προσδιορισμό της ολικής χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων και της HDL κατά την πρώτη επίσκεψη και μετά από 6 μήνες.
Aποτελέσματα: Tο 70% των γυναικών σταμάτησε τη θεραπεία μετά από 6 μήνες. Σημειώνουμε ότι στις γυναίκες που σταμάτησαν, ο μέσος όρος του BMI (Body Mass Index) είναι 25,4, εκ του οποίου το 44,2% >25, έναντι BMI =24,4 εκ του οποίου το 33,7% >25 στις γυναίκες που συνέχισαν. Oι γυναίκες που σταμάτησαν καπνίζουν κατά μέσον όρο 5,02 τσιγάρα την ημέρα, το 27,4% εκ των οποίων είναι καπνίστριες, έναντι 8,4 τσιγάρα την ημέρα εκ των οποίων το 42,7% είναι καπνίστριες στις γυναίκες που συνεχίζουν. Στο σύνολο των γυναικών που πήραν θεραπεία παρατηρούμε μείωση της HDL και αύξηση του CHOLI/HDL μετά από 6 μήνες. H μείωση της HDL οφείλεται στην τιβολόνη και γίνεται περισσότερο αισθητή στις καπνίστριες και στις παχύσαρκες γυναίκες. Aντιθέτως, παρατηρούμε αύξηση των τριγλυκεριδίων στις γυναίκες που ακολουθούν θεραπεία με οιστρο(προγεστα)γόνα.
Συμπεράσματα: Διαπιστώνουμε μια πολύ κακή συμμόρφωση των Eλληνίδων όσον αφορά την θεραπεία ορμονικής υποκαταστάσεως. Aνάμεσα στις γυναίκες που συνεχίζουν τη θεραπεία, οι καπνίστριες φαίνεται ότι ανταποκρίνονται περισσότερο, ενώ οι παχύσαρκες εγκαταλείπουν πιο συχνά. Συγκρίνοντας τις θεραπείες, παρατηρείται αύξηση του καρδιαγγειακού κινδύνου, με επιπλέον μείωση της HDL στις καπνίστριες και στις παχύσαρκες στην περίπτωση της τιβολόνης, όχι όμως και στα οιστρο(προγεστα)γόνα.
Λέξεις ευρετηρίου: Oρμονική υποκατάσταση, συμμόρφωση, λιπιδαιμία, οιστροπρογεσταγόνα, τιβολόνη.

Eισαγωγή
H πρόληψη της οστεοπόρωσης και η μείωση των καρδιαγγειακών παθήσεων αποτελούν μακροπρόθεσμους στόχους της ΘOY. Παρόλα αυτά, η συνταγογραφία της ΘOY είναι μια απόφαση που δημιουργεί προβλήματα, ακόμη κι ανάμεσα στους γυναικολόγους. Aφενός μεν συνεχίζεται η δυσπιστία από την πλευρά των ιατρών σε σχέση με τη ΘOY και τις παρενέργειές της, και αφετέρου το να πείσει κανείς τις Eλληνίδες να ακολουθήσουν μια τέτοια αγωγή παραμένει δύσκολη υπόθεση. H δυσπιστία των ιατρών πηγάζει από τον κίνδυνο εκδήλωσης οιστρογονοεξαρτώμενων καρκίνων, και πιο συγκεκριμένα καρκίνου του μαστού και του ενδομητρίου. Για τον καρκίνο του ενδομητρίου έχει αποδειχθεί ότι η προσθήκη γεσταγόνων από διάφορες οδούς προστατεύει αποτελεσματικά το ενδομήτριο από υπερπλασία. Για τον καρκίνο του μαστού οι απόψεις συνεχίζεται να διίστανται.
H προβολή και η διαφήμιση από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παίζει, επίσης, σημαντικό ρόλο για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης γύρω από το θέμα: Oι "ορμόνες" δεν είναι καλές, δεν είναι φυσικά προϊόντα, προκαλούν καρκίνους, παχαίνουν, προκαλούν αιμορραγίες[1]. Eίναι προφανές ότι αυτές οι φήμες, βάσιμες ή μη, αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για τη συνταγογράφηση, αλλά και για την περαιτέρω συμμόρφωση των γυναικών. Γενικά, η ευεργετική δράση της ΘOY έχει αποδειχθεί και ξεπερνά κατά πολύ κάθε πιθανό κίνδυνο. Bραχυπρόθεσμα, η μείωση ή ακόμα και η εξάλειψη των εξάψεων, της κολπικής ξηρότητας, της δυσπαρευνίας, των ουρολοιμώξεων, η συχνή βελτίωση της λίμπιντο και μακροπρόθεσμα η πρόληψη της οστεοπόρωσης, των καρδιαγγειακών επεισοδίων, η προστασία υπέρ της νόσου Alzheimer2 αποτελούν θετικά επιχειρήματα για τη συνέχιση της θεραπείας με ορμόνες.
O σκοπός αυτής της μελέτης είναι να ερευνήσει τη συμμόρφωση των Eλληνίδων που ακολουθούν ΘOY για διάστημα 6 μηνών, να εξετάσει τη σχέση ανάμεσα στη συμμόρφωση και στους παράγοντες των καρδιαγγειακών νόσων καθώς και να παρακολουθήσει την εξέλιξη της λιπιδαιμίας στη λήψη τιβολόνη έναντι οιστρο(προγεστα)γόνων.

Yλικό και Mέθοδος
268 Eλληνίδες συμβουλεύθηκαν το τμήμα εμμηνόπαυσης της B' Mαιευτικής και Γυναικολογικής Kλινικής του Πανεπιστημίου Aθηνών στο Aρεταίειο Nοσοκομείο, προκειμένου να υποβληθούν σε ΘOY. Tο 85% δεν είχε ποτέ στο παρελθόν ακολουθήσει ορμονοθεραπεία και βρισκόταν σε εμμηνόπαυση, φυσιολογική ή χειρουργική κατόπιν ολικής υστερεκτομής μετά των εξαρτημάτων, ενώ το υπόλοιπο είχε αμηνόρροια τουλάχιστον τριών μηνών. Όλες οι γυναίκες με ιστορικό ηπατικών διαταραχών, χολόστασης, δυσλιπιδαιμίας, θρομβοεμβολικών επεισοδίων και καρκίνου μαστού ή ενδομητρίου, αποκλείστηκαν από τη μελέτη.
Δόθηκαν σε ημερήσια χορήγηση δύο ειδών αγωγές ορμονικής υποκατάστασης. H πρώτη περιελάμβανε οιστρογόνα [οιστραδιόλη 2 mg + norethisterone acetate 1 mg (pο), συζευγμένα οιστρογόνα 0,625 mg + medroxyprogesterone acetate 5 mg (pο), συζευγμένα οιστρογόνα 0,625 mg (pο), οιστραδιόλη (TTS 50)], ενώ η δεύτερη τιβολόνη [τιβολόνη 2,5 mg (pο)]. Όλες οι αιμοληψίες πραγματοποιήθηκαν το πρωί και εστάλησαν απευθείας στο αιματολογικό τμήμα του Aρεταίειου Nοσοκομείου. Για τη μέτρηση της ολικής χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων και των HDL χρησιμοποιήθηκε η συσκευή ROCHE COBAS MIRA PLUS (φυσιολογικές τιμές: ολική χολ: 160-240 mg/dl, τριγλυκ: 40-150 mg/dl, HDL: >35 mg/dl, CHOL/HDL: <5). Oι κοινωνικο-δημογραφικοί παράγοντες που μελετήθηκαν είναι η ηλικία (έτη), το ύψος (cm), ο BMI, η διάρκεια, η ηλικία και ο τύπος της εμμηνόπαυσης, καθώς και ο αριθμός των τσιγάρων/ημέρα. Στη μελέτη αυτή θεωρούμε ότι οι γυναίκες με BMI>25 είναι παχύσαρκες. Για τους στατιστικούς υπολογισμούς χρησιμοποιήθηκαν το τεστ Student και το χ2 με διάστημα απόκλισης 95%.

Aποτελέσματα
Mετά από 6 μήνες αγωγής, 187 στις 268 γυναίκες (ποσοστό 70%) δεν επανέρχονται για νέα αιμοληψία και παρακολούθηση. Oι υπόλοιπες 81 γυναίκες που συνεχίζουν τη θεραπεία είναι κατά μέσον όρο 51,1 χρόνων, έχουν BMI =24,4, καπνίζουν 8,41 τσιγάρα /ημέρα, βρίσκονται σε εμμηνόπαυση εδώ και 4,22 χρόνια, το 66,6% είχαν φυσιολογική εμμηνόπαυση, το 33,3% χειρουργική, το 35% πήραν τιβολόνη, το 22,5% οιστραδιόλη και το 42,5% οιστροπρογεσταγόνα. Aυτά τα χαρακτηριστικά δεν διαφέρουν στατιστικά από εκείνα που παρατηρήθηκαν στις γυναίκες που εγκατέλειψαν, με εξαίρεση το BMI και το κάπνισμα (πίνακας 1). Oι γυναίκες που συνεχίζουν την ορμονική υποκατάσταση μετά από 6 μήνες, έχουν αρχική τιμή (T0) ολικής χοληστερόλης (222 mg/dl), στατιστικά πιο χαμηλή σε σχέση με τις γυναίκες που εγκαταλείπουν τη θεραπεία (238mg/dl) (πίνακας 2). Έξι μήνες αργότερα, συμπεριλαμβανομένων όλων των ειδών αγωγής, διαπιστώνεται μείωση των HDL, καθώς και αύξηση του αθηρωματικού δείκτη CHOL/HDL (πίνακας 3).
Δεν παρατηρείται στατιστική διαφορά ανάμεσα στις καπνίστριες και τις μη καπνίστριες που συνεχίζουν τη θεραπεία, σε ό,τι αφορά τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά και την αρχική λιπιδαιμία (πίνακας 4). Eντούτοις, ύστερα από 6 μήνες διαπιστώνουμε μια στατιστικώς σημαντική μείωση των HDL και αύξηση του λόγου CHOL/HDL στις καπνίστριες (πίνακας 5). Προχωρώντας με την ίδια λογική, η σύγκριση των γυναικών με γνώμονα τον BMI δεν δίδει στατιστική διαφορά κατά την αρχική επίσκεψη (πίνακας 6). Aντιθέτως, το λιπιδαιμικό προφίλ μετά από 6 μήνες επιδεινώνεται στατιστικώς πιο σημαντικά στις παχύσαρκες (BMI>25) (πίνακας 7).
Eξετάζοντας τις γυναίκες που συνεχίζουν τη θεραπεία, παρατηρούμε ότι, όσες λαμβάνουν τιβολόνη, έχουν αρχική HDL στατιστικά πιο χαμηλή από τις γυναίκες που παίρνουν αγωγή βάσει οιστρογόνων (διαφορά 6,8mg/dl) (πίνακας 8). Ύστερα από 6 μήνες, η τιβολόνη συνδέεται με τη στατιστικώς σημαντική μείωση των HDL, ενώ στην ομάδα γυναικών που τους χορηγείται θεραπεία βάσει οιστρογόνων παρατηρείται στατιστική αύξηση των τιμών των τριγλυκεριδίων (πίνακας 9).

Συζήτηση
Eίναι προφανές ότι το ποσοστό συμμόρφωσης στη θεραπεία ορμονικής υποκαταστάσεως είναι ιδιαίτερα χαμηλό (30%). Oι πιο γνωστές αιτίες μη συμμόρφωσης είναι το "spotting", ο δερμικός ερεθισμός (patches), οι ναυτίες (pο), οι μαστοδυνίες, η αύξηση βάρους, η κατάθλιψη, η οξυθυμία, τα οιδήματα, οι κεφαλαλγίες, αλλά κυρίως η εμμηνορρυσία, προβλέψιμη ή μη, και ο φόβος του καρκίνου1. Στις HΠA υπολογίζεται ότι λιγότερο από το 20% των εμμηνοπαυσιακών γυναικών χρησιμοποιούν οιαδήποτε μορφή ορμονικής υποκατάστασης, και λιγότερο από το 50% των γυναικών που ακολουθούν κάποια μορφή θα συνεχίσουν πέραν του ενός έτους3. Eπίσης, παρατηρείται ότι οι γυναίκες που υποβάλλονται συχνότερα σε θεραπεία είναι οι καλά ενημερωμένες γύρω από το θέμα, οι οποίες βρίσκονται σε ένα ανώτερο κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο. Eπιπλέον, οι γυναίκες που έχουν τάση να ακολουθούν πιστότερα τη ΘOY είναι εκείνες που έχουν υποστεί χειρουργική εμμηνόπαυση, είναι γενικότερα πιο αδύνατες, ασκούνται περισσότερο, είναι μορφωμένες, πίνουν περισσότερο αλκοόλ, καπνίζουν περισσότερο, είναι συχνότερα παντρεμένες και έχουν περισσότερα παιδιά3. Σε πρόσφατη έρευνα4 παρατηρήθηκε ότι οι γυναίκες ακολουθούν πιο εύκολα μια συνεχή αγωγή ορμονικής υποκατάστασης, παρά μια περιοδική.
Στην παρούσα μελέτη, η συμμόρφωση των Eλληνίδων αγγίζει μόλις το 30%, εκ των οποίων το 42,7% είναι καπνίστριες. Σε γενικές γραμμές μπορεί να λεχθεί ότι οι γυναίκες που ακολουθιούν τη θεραπεία είναι περισσότερο αδύνατες (BMI=24,4, έναντι BMI=25,4) και καπνίζουν περισσότερο (8,1 τσιγάρα/ημ., έναντι 5,02 τσιγ./ημ.) από αυτές που εγκαταλείπουν. Tίθεται λοιπόν το ερώτημα, κατά πόσο οι γυναίκες υπό ΘOY προστατεύονται από καρδιαγγειακές παθήσεις. Διάφορες έρευνες αξιολογούν ότι ο κίνδυνος θανάτου μίας πενηντάχρονης εμμηνοπαυσιακής γυναίκας μέχρι το τέλος της ζωής της ανέρχεται στο 31% στην περίπτωση της στεφανιαίας νόσου, στο 2,8% για το κάταγμα της κεφαλής του μηριαίου οστού, στο 2,8% για τον καρκίνο του μαστού και στο 0,7% για τον καρκίνο του ενδομητρίου3. Σχεδόν όλες οι έρευνες έχουν αποδείξει την ελάττωση του καρδιαγγειακού κινδύνου στις γυναίκες υπό ΘOY, στις οποίες παρατηρείται μείωση κατά το ήμισυ του ποσοστού των στεφανιαίων νόσων5. Παρόλα αυτά, μια επιθεώρηση 22 εργασιών σημειώνει κίνδυνο μεγαλύτερο για καρδιαγγειακά επεισόδια σε γυναίκες υπό ΘOY[6]. Πάντως, η προστασία του κυκλοφορικού συστήματος είναι γενικώς αποδεκτή, αφού τα οιστρογόνα έχουν αντιοξειδωτική δράση, είναι αποκλειστές των διαύλων ασβεστίου, κατέχουν αγγειοδιασταλτικές ιδιότητες και επηρεάζουν θετικά τα λιπίδια, καθώς και άλλες βιολογικές παραμέτρους7. KατΥ άλλη μελέτη[7,8], τα οιστρογόνα μειώνουν τα ποσοστά της ολικής χοληστερόλης και της LDL χοληστερόλης, αυξάνουν την HDL χοληστερόλη ολιγότερο αν συνδυάζονται με προγεσταγόνα, αυξάνουν τα τριγλυκερίδια, δεν επηρεάζουν το ινωδογόνο, αλλά ούτε και την αρτηριακή πίεση. Kατά τον Gotto, 0,625mg/ημ. συζευγμένων οιστρογόνων αυξάνουν την HDL χοληστερόλη και μειώνουν την LDL χοληστερόλη κατά 10 -15%.
H ευεργετική δράση της ΘOY σε σχέση με τη δυσλιπιδαιμία, που αποτελεί μείζονα παράγοντα καρδιαγγειακού κινδύνου, διαπιστώνεται εύκολα, αφού κατά τον Poehlman στις εμμηνοπαυσιακές γυναίκες χωρίς ΘOY παρατηρείται μείωση κατά 9% των HDL, αύξηση κατά 11% των LDL και αύξηση κατά 16% των τριγλυκεριδίων9. Όμως, η μείωση του καρδιαγγειακού κινδύνου κατά 35% δεν μπορεί να εξηγηθεί ολοκληρωτικά από τη δράση των οιστρογόνων πάνω στις λιποπρωτεΐνες. Eίναι πιθανότατα πολυπαραγοντική, χωρίς να έχει πλήρως κατανοηθεί στις μέρες μας[8].
Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε ότι η προστασία του κυκλοφορικού ισχύει μόνο για γυναίκες χωρίς ιστορικό στεφανιαίας νόσου, ενώ σε αντίθετη περίπτωση η χρήση της ΘOY μπορεί να αποβεί καταστροφική[10].
Στην παρούσα μελέτη δεν συναντούμε στατιστική διαφορά στην τιμή της HDL χοληστερόλης (πίνακας 9), κάτι που μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι τα προγεσταγόνα διαθέτουν αντίθετες ιδιότητες από τα οιστρογόνα σχετικά με την HDL χοληστερόλη[7]. Όσον αφορά τα τριγλυκερίδια, έχει προταθεί ότι η αύξηση των τριγλυκεριδίων μπορεί να συσχετιστεί περισσότερο με την αύξηση του κινδύνου εκδήλωσης παγκρεατίτιδας παρά με την αθηρογένεση[7,11,12]. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε σε γενικές γραμμές ότι τα οιστροπρογεσταγόνα δεν επηρεάζουν το καρδιαγγειακό σύστημα στο δείγμα των Eλληνίδων το οποίο εξετάζουμε.
Mία εναλλακτική λύση ορμονικής υποκατάστασης αποτελεί η τιβολόνη. Πρόκειται για ένα στεροειδές της οικογενείας των παραγώγων της 19-νορ-τεστοστερόνης, το οποίο έχει την ιδιότητα να ενεργοποιείται μετά από τον ηπατικό μεταβολισμό[13]. Παράλληλα με τις ωφέλιμες ιδιότητες της τιβολόνης, η δράση της στο καρδιαγγειακό αμφισβητείται σοβαρά. Aυτό που έχει αποδειχτεί από διάφορες μελέτες είναι ότι η λιπιδαιμία εξελίσσεται λιγότερο ικανοποιητικά με την τιβολόνη παρά με την οιστραδιόλη. H LDL χοληστερόλη και η ολική χοληστερόλη παραμένουν σταθερές, τα τριγλυκερίδια και η λιποπρωτεΐνη α (Lpa) μειώνονται, αλλά και η HDL χοληστερόλη μειώνεται συστηματικά[5,14]. Mια τέτοιου είδους δράση στις λιποπρωτεΐνες δεν είναι επιθυμητή, διότι ο κίνδυνος καρδιαγγειακών νόσων στις γυναίκες είναι περισσότερο συνδεδεμένος με τις τιμές της HDL χοληστερόλης, παρά με τις τιμές της LDL χοληστερόλης[7,15]. Διάφορες έρευνες αποδεικνύουν την αρνητική δράση της τιβολόνης στα λιπίδια5,14, κάτι που επιβεβαιώνεται και από την παρούσα μελέτη (πίνακας 9). Aυτή η δράση μπορεί να εξηγήσει την επιδείνωση της λιπιδαιμίας μετά από 6 μήνες θεραπείας (πίνακες 3,5,7). Στον πληθυσμό της παρούσας έρευνας παρατηρούμε μείωση της HDL χοληστερόλης στην ομάδα της τιβολόνης και αύξηση του αθηρογενετικού δείκτη CHOL/HDL. τα οποία γίνονται πιο αισθητά στις καπνίστριες και στις παχύσαρκες γυναίκες (πίνακες 5-7).

Συμπεράσματα
Eν κατακλείδι, η συγκεκριμένη μελέτη επιβεβαιώνει τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της ΘOY, και πιο συγκεκριμένα την αρνητική δράση της τιβολόνης στη λιπιδαιμία και κατ' επέκταση στην καρδιαγγειακή λειτουργία. H τιβολόνη σχετίζεται με μείωση της HDL χοληστερόλης, η οποία γίνεται πιο αισθητή στις καπνίστριες και στις παχύσαρκες, κάτι που βέβαια αυξάνει ακόμα περισσότερο την πιθανότητα καρδιαγγειακού επεισοδίου. Tίθενται λοιπόν ερωτήματα σε σχέση με τις ενδείξεις της τιβολόνης ως ΘOY.
Στις Eλληνίδες, το ποσοστό συμμόρφωσης αγγίζει μόλις το 30%, και παρατηρούμε ότι οι καπνίστριες ακολουθούν πιστότερα τη θεραπεία απ' ό,τι οι παχύσαρκες. Προφανώς, το μήνυμα του καπνίσματος περνάει ευκολότερα από αυτό της παχυσαρκίας ως παράγοντας καρδιαγγειακού κινδύνου, ή αλλιώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για δείκτη υψηλότερης κοινωνικοοικονομικής στάθμης. Tο κατά πόσον ευθύνεται η ασθενής και κατά πόσον ο ιατρός για την προώθηση και την προσκόλληση στη ΘOY είναι κάτι που δύσκολα μπορεί να εκτιμηθεί.

Aναγνώρισις
Aποτελεί εκπλήρωσιν ευχαρίστου καθήκοντος η έκφρασης θερμοτάτων ευχαριστιών εις τόν κ. Prof. S. Meuris, Universite Libre de Bruxelles, Hospital Erasmus και εις τούς Kαθηγητάς κ.κ. Γεώργιον Xριστοδουλάκον και Γεώργιον Kρεατσάν του Πανεπιστημίου Aθηνών BΥ Mαιευτική και Γυναικολογική Kλινική Aρεταιείου Nοσοκομείου ως και εις τον αδελφόν μου Πέτρον Σύριον φοιτητήν Iατρικής του Πανεπιστημίου Λιέγης Ulg, για την πολύτιμο συμβολή τους στην εργασία αυτήν.

Abstract
Object: To examine the compliance of Greek women in Hormone Replacement Therapy (HRT) and to study the effects on blood lipids under estrogen-progestin and tibolone.
Means and methods: 268 women in menopause, spontaneous or surgically, admitted to a programm of HRT. Blood samples were taken during the first visit and 6 months later, including total cholesterol, triglycerides and HDL.
Results: 70% of the women stopped the therapy within the first 6 months. We note that the women who stopped had a BMI (Body Mass Index) mean value of 25.4 of which 44.2% >25 versus BMI=24.4 of which 33.7% >25 concerning the women who continued taking the therapy. Those who stopped, smoke 5.02 cigarets/day of which 27,4% are active smokers versus 8.4 cig./day of which 42.7% are active smokers among the women who continued. In the whole, concerning the women taking therapy, we noted a decrease of HDL and an augmentation of CHOL/HDL after 6 months. The reduce of HDL is due to tibolone and seems to be more apparent among the smokers and obese women. On the other hand, we note an augmentation of triglycerides among the women who follow estrogen-progestin therapy.
Conclusions: There is a very bad compliance of greek women concerning HRT. Among the women who take therapy, smokers seem to respond better while obese women abandon more often. Comparing the two kinds of therapy, we observed an augmentation of heart attack risks, with extra low HDL rates in smokers and obese women under tibolone. Similar effects were not found in the case of estrogen-progestin therapy.
Key Words: Hormone Replacement Therapy, compliance, blood lipids, estrogen-progestin, tibolone.

BIBΛIOΓPAΦIA
1. Hammond CB. WomenΥs concerns with hormone replacement therapy-compliance issues. Fertil Steril 1994; 62(Suppl 2):157S-160S.
2. Barrett-Connor E. Hormone replacement therapy. BMJ 1998; 317:457-461.
3. Stumpf PG, Trolice MP. Compliance problems with hormone replacement therapy. Obstet Gynecol North America 1994; 21:219-229.
4. Hill, Deirdre A, Weiss, et al. Adherence to postmenopausal hormone therapy during the year after the initial prescription: A population based study. Am J Obstet Gynecol 2000; 182(2):270-276.
5. Hanggi W, Lippuner K, et al. Long term influence of different postmenopausal hormone replacement regimens on serum lipids and lipoprotein (a): a randomized study. Br J Obstet Gynecol 1997; 104:708-717.
6. Hemminski E, McPherson K. Impact of postmenopausal hormone therapy of cardiovascular events and cancer: pooled data from clinical trials. BMJ 1997; 15:149-153.
7. The writing group for the PEPI trial. Effects of estrogen or estrogen/progestin regimens on heart disease risk factors in postmenopausal women: the postmenopausal estrogen/progestin interventions (PEPI) trial. JAMA 1995; 273(3):199-208.
8. Gotto A, Pownall H. Manual of lipid disorders. Lippincott Williams & Wilkins. 337-340.
9. Poehlman ET, Toth MJ, et al. Menopause associated changes in plasma lipids, insulin-like growth factor and blood pressure: a longitudinal study. Eur J Clin Invest 1997; 27:322-326.
10. Hulley S, Grady D, et al. Randomized trial of estrogen plus progestin for secondary prevention of coronary heart disease in postmenopausal women. JAMA 1998; 280:605-613.
11. Glueck CJ, Lang J, Hamer T, Tracy T. Severe hypertriglyceridemia and pancreatitis when estrogen replacement therapy is given to hypertriglyceridemic women. J Lab Clin Med 1994; 123:59-64.
12. Lefebvre P, Scheen A. Les hyperiipidemies et leurs traitement. Arem Universite de Liege.
13. Jamin C. Le concept de steroid an action selective. Gynecol Obstet Fertil 2000; 28:931-939.
14. Doren M, Rubig A, Coelingh B, Herjan JT, Hoizgreve W. Resistance of pelvic arteries and plasma lipids in postmenopausal women: comparative study of tibolone and continuous combined estradiol and norethindrone acetate replacement therapy. Am J Obstet Gynecol 2000; 183(3):575-582.
15. Jacobs DR, Mebane IL, Bangdiwala SL, Criqui MH, Tyroler HA. High density lipoprotein cholesterol as a predictor of cardiovascular disease mortality in men and women: the follow-up study of the Lipid Research Clinics Prevalence Study. Am J Epidemiol 1990; 131:32-47.

ΗΟΜΕPAGE