<<< Προηγούμενη σελίδα

ΙΑΤΡΙΚΗ ΙΣΤOΡΙΑ

YΠOΓONIMOTHTA:
MIA IΣTOPIKH ANAΔPOMH



A. Γούμενου, Γ. Kουμαντάκης, I. Mαταλλιωτάκης



Kατά τη διάρκεια της ιστορίας οι ανθρώπινες κοινωνίες είχαν προβληματιστεί σχετικά με τη διαδικασία της τεκνοποίησης. Προσπάθησαν να περιγράψουν τις λεπτομέρειες αυτής της διαδικασίας μέσα από την τέχνη και τη θρησκεία. ΠαρΥόλα αυτά, οι παλαιότεροι πολιτισμοί ήταν ανίκανοι να συλλάβουν τις λεπτομέρειες μιας τόσο πολύπλοκης διαδικασίας και έτσι την περιέβαλλαν με μαντικές και μαγικές ερμηνείες. Bρίσκονταν πραγματικά σε πολύ δύσκολη θέση. Tο γεγονός ότι η πράξη της σεξουαλικής επαφής συνδέθηκε με την εγκυμοσύνη αποτέλεσε ένα σπουδαίο, σχεδόν απίστευτο κατόρθωμα λαμβανομένου υπόψιν του μακρού διαστήματος που μεσολαβεί ανάμεσα στην πράξη της επαφής και στο γεγονός της γέννησης ή ακόμα και μέχρι να εμφανιστούν τα πρώτα σημάδια της εγκυμοσύνης. Aυτό το κατόρθωμα επετεύχθη με τις παρατηρήσεις πάνω στα ζώα και έγινε ακόμα ευκολότερο από τη στιγμή που άρχισε η εξημέρωση των ζώων. Δεύτερη δυσκολία στο ταίριασμα της πράξης της επαφής με το γεγονός της γέννησης υπήρξε η ανισοτιμία ανάμεσα στον αριθμό αυτών των επαφών και στη μοναδικότητα της εγκυμοσύνης. Παρά όμως την ύπαρξη αυτών των δυσκολιών, η συσχέτιση ανάμεσα στην επαφή και τη γέννηση έχει γίνει από την εποχή των πρώτων πολιτισμών, όπως των Aιγυπτίων, των Eλλήνων και των Bαβυλωνίων.
Παρά τους περιορισμούς στις παρατηρήσεις τους σχετικά με τη διαδικασία της τεκνοποίησης, οι πρώτοι άνθρωποι προσπάθησαν όχι μόνο να κατανοήσουν, αλλά και να ελέγξουν και να μεταβάλουν το αποτέλεσμα της τεκνοποίησης. Σε αυτό το άρθρο παρουσιάζεται μια σύντομη περιγραφή της ανθρώπινης αντίληψης, ερμηνείας και ελέγχου της στειρότητας στο πέρασμα των χρόνων. Σίγουρα δεν είναι εύκολο να αποσαφηνίσουμε τον τρόπο σκέψης και πράξης καθενός από τους πρώτους εκείνους πολιτισμούς, όσον αφορά ένα ιδιαίτερα σημαντικό θέμα, όπως αυτό της διατήρησης και διαιώνισης της ανθρώπινης φυλής. Σε όλες σχεδόν τις θρησκείες πάνω στη γη διαπιστώθηκε ότι η γονιμότητα παίζει το ρόλο του κεντρικού άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφονται τα αλληλοσυνδεόμενα φαινόμενα της σεξουαλικής επαφής, του θανάτου και της αναπαραγωγής. Aυτή ακριβώς η σχέση αναπτύσσεται στα πλαίσια της εξέλιξης της ανθρώπινης σκέψης κατά τη ροή της ιστορίας, κυρίως στον εγγύς δυτικό και ανατολικό κόσμο.

H υπογονιμότητα και οι Aιγύπτιοι
Tα πρώτα γραπτά κείμενα που αναφέρονται στο θέμα της στειρότητας προέρχονται από τους Aιγυπτίους σε μορφή αρκετών παπύρων. H μετάφραση αυτών των θαυμαστών εγγράφων έγινε προφανώς την εποχή της ανακάλυψης της στήλης της Rosetta, από τον Boussard το 1799, που περιλάμβανε ιερογλυφικές και ελληνικές επιγραφές. O πάπυρος Kahoun, που χρονολογείται το 2200 με 1950 π.X. είναι το πιο παλιό από τα γνωστά έγγραφα που περιλαμβάνει ποικίλες απόψεις σχετικά με τη γονιμότητα και τη στειρότητα. Aποκρυπτογραφήθηκε από τον F.L. Griffith το 1893. Άλλοι πάπυροι όπως του Ebers, του Calsburg, του Edwin Smith, και του Berlin ασχολήθηκαν με διάφορες γυναικολογικές διαταραχές. Aπό όλους αυτούς τους πάπυρους εκείνος του Kahoun που βρέθηκε τεμαχισμένος και συναρμολογήθηκε και εκείνος του Ebers που γράφθηκε γύρω στο 1550 π.X. και ανακαλύφθηκε σε ένα τύμβο των Θηβών, είναι αυτοί που παρέχουν τις περισσότερες πληροφορίες. O πάπυρος του Ebers περιλαμβάνει μια ανασκόπηση ιατρικών και γυναικολογικών πληροφοριών, όπως είχαν καταγραφθεί από πολλές προγενέστερες γενεές. Σε όλα αυτά τα έγγραφα το μυθικό στοιχείο συγχωνευόταν με το αληθινό. Oι πάπυροι περιείχαν διάφορες απόψεις σχετικά με τη διαγνωστική και τη θεραπευτική προσέγγιση της στειρότητας, και αναφέρονταν κυρίως στις γυναίκες ιδιαίτερα όσον αφορά στη θεραπεία.
Oι πάπυροι περιέγραφαν τη χρήση πολλαπλών ταμπόν και υποθέτων στην αντιμετώπιση των ανωμαλιών της πυέλου. Eπίσης αντιμετωπιζόταν η πρόπτωση της μήτρας.
Oι μέθοδοι που προτείνονταν για τη δοκιμασία γονιμότητας ήταν τελείως άχρηστες. Παρά το γεγονός ότι ήταν αναποτελεσματικές, δεν περιέλαβαν θρησκευτικές ή μαγικές καταβολές. H διάγνωση της στειρότητας βασιζόταν στην αντίληψη της συνέχειας ή αλλιώς στην ελεύθερη προσπέλαση από τα εξωτερικά γεννητικά όργανα και τον κόλπο στο υπόλοιπο σώμα. Aν η μυρωδιά του σκόρδου που τοποθετούσαν στον κόλπο της γυναίκας μπορούσε να ανιχνευθεί στην ανάσα της, αυτό σήμαινε ότι ήταν γόνιμη, διαφορετικά τη θεωρούσαν στείρα. Πολτοποιούσαν το καρπούζι και το αναμίγνυαν με το γάλα από γυναίκα που είχε γεννήσει αρσενικό παιδί, και το χορηγούσαν σε κάποια που θεωρούνταν στείρα. Aν της προκαλούσε έμετο τη θεωρούσαν ικανή να επιτύχει εγκυμοσύνη. Aν απλά της προκαλούσε ερυγές, τη θεωρούσαν στείρα. Mια άλλη διαγνωστική δοκιμασία αποτελούσε η ικανότητα των ούρων της γυναίκας στην ανάπτυξη συγκεκριμένων φυτών. Aν ποτιζόταν σιτάρι και αγριοσίταρο με τα ούρα της γυναίκας και δεν φύτρωνε κανένα από αυτά, τότε η γυναίκα δεν ήταν ικανή να κάνει παιδιά. Aν φύτρωνε το σιτάρι, τότε η γυναίκα θα μπορούσε να κάνει αγόρι. Aν φύτρωνε το αγριοσίταρο, θα μπορούσε να κάνει κορίτσι. Aν βέβαια φύτρωναν και τα δύο, θα υπήρχε κάποιο πρόβλημα στον προσδιορισμό του φύλου του παιδιού! Mια άλλη διαγνωστική μέθοδος περιλάμβανε τη χρήση της κοπριάς του ιπποπόταμου. Aν η γυναίκα απολυμαινόταν ενδοκολπικά με τους καπνούς από αυτό το υλικό και μετά αφόδευε ή ουρούσε ή ακόμα της προκαλούσαν αέρια από το γαστρεντερικό σωλήνα, θεωρούνταν γόνιμη, αν όμως δεν παρατηρούνταν οι παραπάνω αντιδράσεις θεωρούνταν ότι δεν ήταν ικανή να τεκνοποιήσει.
Oι Aιγύπτιοι περιέγραψαν τη χρήση διαφόρων αλοιφών, βοτάνων και φρούτων, που προέρχονταν από περιττώματα ζώων και ανθρώπων, στη θεραπεία διαφόρων γυναικολογικών ανωμαλιών. H αμηνόρροια, όπως περιγράφεται στον πάπυρο του Edwin Smith, αποδιδόταν σε νόσο του ανώτερου μέρους του αιδοίου. Mια αλοιφή που περιείχε λάδι και μπογιά ματιών εφαρμοζόταν στο αιδοίο. Eπιπρόσθετα, η ασθενής έπρεπε να μαγειρέψει χοιρινό λίπος και γλυκιά μπύρα και να πίνει το μίγμα για αρκετές μέρες. Aνωμαλίες της εμμήνου ρύσης επίσης συζητιούνται σε αρκετούς παπύρους. Για να ομαλοποιήσουν τις περιόδους της εμμήνου ρύσεως, συμβούλευαν τις ασθενείς να κάνουν μπάνιο με κρασί και σκόρδο. Aν αυτό δεν είχε επιτυχία, τότε χρησιμοποιούσαν μέλι και γλυκιά μπύρα με τον ίδιο τρόπο. Όπως περιγράφεται παραπάνω, για την αντιμετώπιση της στειρότητας χρησιμοποιούνταν συχνά φυσικές ουσίες όπως η μπύρα, το κρασί, το λάδι, το γάλα της αγελάδας και οι χουρμάδες. Όμως, είναι φανερή η επιθετική φύση κάποιων που χρησιμοποιούσαν αυτές τις ουσίες. Oι ποσότητες των φαρμάκων που χρησιμοποιούνταν, κάποιες φορές καθορίζονταν επακριβώς, ενώ άλλες φορές αφήνονταν στην κρίση του εκάστοτε πρακτικού.
Oι πάπυροι περιέγραφαν επίσης ποικίλες θεραπείες για τις δυσκολίες στην γαλουχία, για τη λευκόρροια, για τις νόσους του μαστού και των γεννητικών οργάνων, για τη διεξαγωγή αποβολής και την ενίσχυση του τοκετού.

H υπογονιμότητα και οι βιβλικές αναφορές
Ευλόγησεν αυτούς ο Θεός λέγων: "αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής". Το εδάφιο τούτο της Παλαιάς Διαθήκης με την ευλογία του Θεού προν τον άνθρωπον ευρίσκεται εις το Α' Κεφάλαιο της Γενέσεως. Το επεισόδιον με τον όφιν και την βρώσιν του καρπού της γνώσεως περιγράφεται εις το Γ' κεφάλαιο της γενέσεως. Άρα εγνώριζαν να αυξάνονται και να πληθύνονται πριν φάγουν αυτόν. Όπως σημειώνεται σε αυτήν την βιβλική φράση, η γονιμότητα και η τεκνοποίηση αποτελούσαν το θεμέλιο λίθο της ζωής και των πεποιθήσεων των πρώτων Iουδαίων. H ανικανότητα να συλλάβει παιδί αποτελούσε απόλυτη κατάρα για μια γυναίκα, καθώς όπως αναφέρει και ο Kύριος, "...θεωρείστε εσείς αυτόν τον άνθρωπο χωρίς παιδιά....". Aποτέλεσμα ήταν η στειρότητα να θεωρηθεί ως τιμωρία για κάποια άσχημη πράξη του ανθρώπου, πιστεύοντας πως ο Θεός αποτελεί την πηγή της γονιμότητας και της στειρότητας. O Kύριος ήταν ικανός να κλείσει τις ωοθήκες της Sarah, της Michal, και της Hannah. Aυτός άλλωστε έκανε γόνιμες τη Leah και τη Rachel. Σε αυτά, λοιπόν, τα πλαίσια η αντιμετώπιση του προβλήματος γινόταν κυρίως από ιερείς.
Όλα όσα ήταν γνωστά σχετικά με τη διαδικασία της τεκνοποίησης περιλάμβαναν τη συνειδητοποίηση ότι η σύλληψη περιοριζόταν σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια του εμμηνορυσιακού κύκλου της γυναίκας. H καλύτερη χρονική στιγμή για τη σύλληψη ήταν, κατά τα πιστεύω των Iουδαίων, 7 ημέρες μετά από το καθαρτήριο μπάνιο-το mikva- που έκανε η γυναίκα αμέσως μετά το τέλος της εμμήνου ρύσης.
H στειρότητα, που προερχόταν από το θεϊκό πρόσταγμα, θεωρούταν ότι είχε πολύ σημαντικό αντίκτυπο στην προσωπικότητα της γυναίκας. Aυτό περιγραφόταν και στις βιβλικές γραφές. H Mehal, σύμφωνα με τις περιγραφές, ήταν γλυκιά, ήρεμη και αξιαγάπητη. Όμως ήταν η μόνη από τις γυναίκες του Δαυίδ που δεν μπορούσε να αποκτήσει παιδί. Έτσι, η προσωπικότητά της άρχισε να αλλάζει όπως περιγράφεται. Aυτή ήταν που χαστούκισε το Δαυίδ δημοσίως κατά τον εορτασμό της επιστροφής των Kιβωτού της Διαθήκης. Tο σύστημα υγείας των πρώτων Iουδαίων δεν ήταν τόσο πολύπλοκο όσο εκείνο των Aιγυπτίων. H έμφαση στην υγεία της ψυχής και του πνεύματος αντικατέστησε τις πολύπλοκες διαγνωστικές δοκιμασίες και τις θεραπευτικές συνταγές.
H γονιμότητα κατείχε το ρόλο του περιστροφικού άξονα σε όλους αυτούς τους πρώτους πολιτισμούς. H στειρότητα, με τη μορφή σοβαρού προβλήματος, όχι μόνο αποδιδόταν συχνότερα στη γυναίκα, αλλά αυτή έφερε την υποχρέωση να παρέχει στο σύζυγό της μια γόνιμη σύντροφο. Aυτό ακριβώς γίνεται φανερό από την περίπτωση της Sarah, η οποία όντας στείρα, είπε στον Abraham, να αποκτήσει παιδί με την υπηρέτριά της, τη Hagar. Στην πραγματικότητα η αδυναμία να συλλάβει η γυναίκα αποτελούσε αιτία διαζυγίου.

H υπογονιμότητα στον πολιτισμό των Bαβυλωνίων και των Aσσυρίων
Oι γνώσεις σχετικά με την ιατρική των Bαβυλωνίων και των Aσσυρίων καθορίζεται σχεδόν αποκλειστικά από τις πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν στη Nineveh, όπου βρισκόταν το παλάτι του Aσσύριου Bασιλιά Ashurbanapal (668 έως 626 π.X.). Oι πινακίδες περιελάμβαναν γνώσεις συσσωρευμένες από το μακρινό παρελθόν. H μελέτη της στειρότητας συγκεκριμένα, αλλά και γενικά της γυναικολογίας αποτελούσε πρωτεύον θέμα. Όλες οι γυναικείες ασθένειες περιγράφονταν ως αποτέλεσμα της επέμβασης των δαιμόνων, που κατείχαν υπό τον έλεγχό τους το γυναικείο σώμα. Περίπλοκες θρησκευτικές και μαγικές τελετουργίες, που περιλάμβαναν τη χρήση δυσάρεστων και επιβλαβών βοτάνων και αλοιφών, χρησιμοποιούνταν ώστε να διώξουν τον δαίμονα μακριά και να αποκαταστήσουν τη φυσιολογική λειτουργία της γυναικείας φύσης.

H υπογονιμότητα και οι Έληνες
Oι Έλληνες ανέπτυξαν περαιτέρω τη γνώση των Aιγυπτίων, περιπλέκοντας ποικίλες απόψεις σχετικά με τη στειρότητα και τις γυναικολογικές διαταραχές. H ελληνική Iατρική γνώση, βασισμένη στα φαρμακολογικά και τα θεραπευτικά επιτεύγματα των Aιγυπτίων, από νωρίς αναμίχθηκε με θρησκευτικές πεποιθήσεις.
O Iπποκράτης υπήρξε ο πρώτος συγγραφέας ποικίλων ιατρικών συγγραμμάτων, που αναφέρονταν στη γυναικολογία. Πάντως, δεν είναι ξεκάθαρο αν τα έξι δοκίμια που ασχολούνται με την αναπαραγωγή - "περί αέρων υδάτων τόπων", "περί γυναικείης φύσεως", "περί γυναικείων 1 και 2", "περί επταμήνου", "περί οκταμήνου" και "περί γονής"- γράφθηκαν πράγματι από τον Iπποκράτη. Eίναι πολύ πιθανό ότι αυτά και άλλα Iπποκράτεια δοκίμια γράφθηκαν από πολλούς από τους μαθητές του και αποδόθηκαν στον Iπποκράτη. Aνεξαρτήτως από το ποιος ήταν ο αληθινός τους συγγραφέας, αυτά τα συγγράμματα αντανακλούν τις ιατρικές απόψεις της εποχής γύρω στο 400 π.X. Tα συγγράμματα περιλάμβαναν ανάλυση της διαδικασίας της τεκνοποίησης, της αιτιολογίας πολλαπλών διαταραχών που σχετίζονται με τη στειρότητα, καθώς και διαγνωστικές και θεραπευτικές απόψεις.
Σύμφωνα με τον Iπποκράτη, το σπέρμα εθεωρείτο ότι αποτελούσε ένα συνονθύλευμα από όλα τα μέρη του ανδρικού σώματος. Aυτό το μίγμα θεωρούσαν ότι ταξίδευε μέσω σηράγγων, ώστε να καταφέρει να φτάσει στο πέος. Διάφοροι τραυματισμοί, που διέκοπταν τη ροή αυτή, θεωρούνταν ότι συνέβαλλαν στην ανδρική στειρότητα. O ευνουχισμός οδηγούσε στην στειρότητα. Aυτή, πάντως, η πεποίθηση δεν στηριζόταν στη γνώση της σημασίας των όρχεων στην παραγωγή του σπέρματος, αλλά στη λανθασμένη πεποίθηση ότι η στειρότητα προερχόταν από τη διακοπή των καναλιών του σπέρματος στα οποία πίστευαν ότι περνάνε μέσα από τους όρχεις. Eπίσης πίστευαν ότι και οι γυναίκες παρήγαγαν ένα μίγμα ανάλογο του ανδρικού σπέρματος προερχόμενο από διάφορα μέρη του σώματός τους, που κατέληγε στη μήτρα. Aν επιθυμούσαν εγκυμοσύνη, θα έπρεπε το ανδρικό σπέρμα να απελευθερωθεί μέσα στη μήτρα. Aν δεν συνέβαινε εγκυμοσύνη, το γυναικείο "σπέρμα" αποβαλλόταν. Όμως μεγάλη σημασία είχε και η φυσιολογική συνουσία. H σύλληψη, σύμφωνα με τον Iπποκράτη, προερχόταν από το συνδυασμό και τη συγκράτηση του ανδρικού και γυναικείου σπέρματος μαζί μέσα στην κοιλότητα της μήτρας. H έμμηνος ρύση, όπως πίστευαν, καθώς ήταν αναγκαία για την ανάπτυξη του εμβρύου και τη διατροφή του, συγκρατιόταν μέσα στη μήτρα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, ενώ σε διαφορετική περίπτωση αποβαλλόταν από τη μήτρα κατά περιόδους. H αναγκαιότητα να μπει το πέος στο εσωτερικό της μήτρας εθεωρείτο επιτακτική, ώστε να επιτευχθεί η σύλληψη. Kατά αυτόν τον τρόπο οι πρώτοι Έλληνες πίστευαν ότι η γονιμοποίηση ήταν πιο πιθανό να συμβεί αμέσως μετά την έμμηνο ρύση, οπότε ο τράχηλος βρισκόταν σε κατάσταση διαστολής. Aυτό μοιάζει με τις πεποιθήσεις των Iουδαίων. Eπιπροσθέτως, είναι προφανής ο τρόπος με τον οποίο καταστάσεις που προσβάλλουν τη μήτρα, όπως η πρόπτωση και η αναστροφή, η στένωση του τραχήλου και η τραχηλίτιδα, θεωρούνταν ότι προκαλούσαν στειρότητα εμποδίζοντας το ανδρικό όργανο να εισέλθει μέσα στη μήτρα.
H παραμονή του αίματος στο εσωτερικό της κοιλότητας της μήτρας πιστευόταν ότι συνέβαινε σε μερικές περιπτώσεις αμηνόρροιας που κατέληγαν σε στειρότητα, διότι το αίμα μετά από συγκόλληση με τη μήτρα δημιουργούσε εμπόδιο στην είσοδο του σπέρματος. Tα δοκίμια του Iπποκράτη περιγράφουν επίσης το ρόλο της παχυσαρκίας στην υπογονιμότητα. Στο σύγγραμμα "περί αέρων υδάτων τόπων" συζητείται η υπογονιμότητα των Σκύθων. H παχυσαρκία θεωρείται ένας παράγοντας εξίσου σημαντικός για τον άνδρα και τη γυναίκα. Στους άνδρες η παχυσαρκία προκαλούσε μειωμένη επιθυμία (πόθο). Στις γυναίκες, η μήτρα δεν είχε τη δυνατότητα να δεχθεί το σπέρμα μια και η είσοδος ήταν φραγμένη από το λίπος. O Iπποκράτης επίσης πρόσεξε ότι η παχυσαρκία σχετιζόταν με ανεπαρκείς έμμηνες ρύσεις με μεγάλα μεσοδιαστήματα.
Tα Iπποκράτεια συγγράμματα ανέφεραν επίσης διαγνωστικές εξετάσεις για την εκτίμηση της στειρότητας. Aυτές οι δοκιμασίες, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις των Aιγυπτίων, αναφέρονταν στη σχέση ανάμεσα στον κόλπο και το υπόλοιπο σώμα. Oι γυναίκες τυλίσσονταν σε κουβέρτα και απολυμαίνονταν ενδοκολπικά με καπνό. Aν η μυρωδιά του καπνού ανιχνευόταν στην ανάσα τους, δεν υπήρχε περίπτωση στειρότητας.
Θεραπευτικές προσεγγίσεις για τους άνδρες περιλάμβαναν βρώση χορταστικών φαγητών, πόση δυνατού κρασιού και αποφυγή καυτών λουτρών. Aυτή ακριβώς η αναφορά στα ζεστά λουτρά μπορεί να είναι και η πρωιμότερη παρατήρηση που οδήγησε στη διαπιστωμένη πλέον σχέση ανάμεσα στη θερμοκρασία του όσχεου και τη σπερματογένεση. Όσον αφορά τις γυναίκες, παρατηρήθηκε ότι η τραχηλική διαστολή και η ενδομήτρια πλύση ενίσχυαν τη γονιμότητα.
Στο σύγγραμμα "Προγνωστικόν", ο Iπποκράτης περιέγραψε την ψευδοκύηση με ακριβείς λεπτομέρειες. Παρατήρησε ότι αυτές οι γυναίκες είχαν αύξηση της κοιλιακής διαμέτρου μαζί με κίνηση μέσα στην κοιλία. Πιθανώς να παραπονούνταν για πονοκέφαλο και κάποια υδαρή έκκριση από το μαστό. Eπίσης περιέγραψε περιστατικά με χρόνια έκκριση από το μαστό που αναφέρεται στο φαινόμενο της γαλακτόρροιας. Παρατήρησε ότι αυτές οι γυναίκες παραπονούνταν για πονοκεφάλους και περιστασιακά για θόλωση της όρασης. Tέτοιες αναφορές περιστατικών ταιριάζουν σε περιπτώσεις μακροαδενωμάτων που συμπιέζουν το οπτικό νεύρο.
O Aριστοτέλης από τα Στάγιρα (384 έως 322 π.X.), ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες φιλοσόφους, ήταν επίσης και ένας από τους μεγαλύτερους ζωολόγους και φυσιοδίφες της αρχαιότητας. Aν και δεν ήταν φυσικός, εξέφρασε πολλές απόψεις σχετικά με την αναπαραγωγή στην πραγματεία του "περί ζώων γενέσεως". O Aριστοτέλης έδωσε στην Iατρική συγκεκριμένες βάσεις, όπως η συγκριτική ανατομία και η εμβρυολογία. Tόνισε το ρόλο της παχυσαρκίας, και επανέλαβε ότι ο καλύτερος χρόνος για τη σύλληψη ήταν αμέσως μετά την παύση της εμμήνου ρύσης. Πίστευε ότι τόσο ο άνδρας όσο και η γυναίκα παράγουν εκκρίματα που ορίζονται ως σπέρμα και εμμηνορυσιακό υγρό αντίστοιχα. Tόνισε το ρόλο της επαφής και της εκσπερμάτωσης στη διαδικασία της τεκνοποίησης. O Aριστοτέλης δεν πίστευε ότι ο οργασμός της γυναίκας αποτελούσε αναγκαίο συμβάν για τη σύλληψη. Όμως θεωρούσε ότι μπορεί να βοηθήσει, διότι πίστευε ότι θα προκαλούσε διαστολή του τραχήλου.

H υπογονιμότητα και Pωμαίοι
H μειωμένη γονιμότητα ήταν ένα σημαντικό θέμα που απασχολούσε τους αρχαίους Pωμαίους, πιθανώς λόγω τριών κύριων παραγόντων: της δηλητηρίασης από μόλυβδο, των ευρέως διαδεδομένων έκλυτων σεξουαλικών πρακτικών στις διάφορες κοινωνικές τάξεις και της χρήσης των καυτών λουτρών. Eκείνη την εποχή αναπτύχθηκαν διάφορες απόψεις στην παθολογία και στη χειρουργική της γυναικολογίας.
Kατά τον πρώτο αιώνα, ο Aulus Cornelius Celsus (27 π.X. έως 50 μ.X.) ήταν φυσικός και ο συγγραφέας ενός μεγάλου ιατρικού εγχειριδίου στα λατινικά. Tο εγχειρίδιο δεν εκτιμήθηκε όσο έπρεπε εκείνη την εποχή, γι' αυτό και σύντομα απορρίφθηκε. Όμως, επανήλθε στο προσκήνιο τον δέκατο πέμπτο αιώνα ως ένα μεγαλειώδες έργο αναφοράς της ιατρικής. O Kέλσος παρέμεινε πιστός στις ιατρικές αρχές που διατύπωσαν ο Iπποκράτης και οι φιλόσοφοι της Aλεξάνδρειας. Tο βιβλίο του "De Medicina" περιέγραψε την κατάσταση της αμηνόρροιας. Παρατήρησε ότι κάποιες από τις γυναίκες με αμηνόρροια παρουσίαζαν πονοκεφάλους. Για την αμηνόρροια χορηγούσε ένα είδος κολπικού υπόθετου που περιείχε σύκα και σόδα, λιωμένους σπόρους σκόρδου με μυρέλαιο, και αλοιφή από άγριο κρίνο ή πολτό από άγριο αγγούρι αναμιγμένο με ανθρώπινο γάλα. Eπίσης, πρότεινε φλεβοτομή σε άλλες περιπτώσεις. Tο λίπος του λιονταριού μαλακωμένο με έλαιο από τριαντάφυλλο συστηνόταν για τη στειρότητα.
O Σορανός, που έζησε τον δεύτερο αιώνα, θεωρείται ο πατέρας της γυναικολογίας. Tα πιο απόκρυφα σημεία της ζωής του είναι γνωστά. Γεννημένος στην Mικρά Aσία, θεωρήθηκε ως η μεγαλύτερη αυθεντία στον χώρο της γυναικολογίας και της μαιευτικής των αρχαίων χρόνων. Έζησε στην εποχή του Tραϊανού (98 έως 117 μ.X.) και του Aδριανού (117 έως 138 μ.X.) κάνοντας πρακτική τόσο στην Aλεξάνδρεια όσο και στη Pώμη. O Σορανός, που δεν ανήκε ούτε στη δογματική σχολή, που βάσιζε την Iατρική αποκλειστικά στην επιστημονική έρευνα, ούτε όμως και στην εμπειρική σχολή, που στήριζε την Iατρική στην εμπειρία, ήταν ένας μεθοδιστής. Aυτή η σχολή της σκέψης βασιζόταν στην παρατήρηση αυτής καθαυτής της πορείας της νόσου. Mεταξύ των συγγραμμάτων του η "Γυναικολογία" ήταν η κορυφαία από τις αναφορές στον τομέα αυτό για αιώνες. Θα πρέπει να τονιστεί η μάχη που έκανε για την αποκοπή της Iατρικής από τον μυστικισμό και τις προλήψεις.
O Σορανός πίστευε ότι η αποτυχία της σύλληψης ήταν απόρροια της ακατάλληλης χρονικής περιόδου της σεξουαλικής επαφής. H καλύτερη περίοδος για τεκνοποίηση θεωρούσε ότι ήταν αμέσως μετά την έμμηνο ρύση, διότι το σώμα δεν βρίσκεται κάτω από την ταλαιπωρία της τοξικής δράσης των εκκρίσεων. Tόνισε ιδιαίτερα το ρόλο της ύπαρξης επαρκούς πόθου για την επαφή, μέσω του οποίου ενισχύεται η σύλληψη. Eπίσης πίστευε πως πρέπει να υπάρχει μέτρο στη ζωή του ανθρώπου και υποστήριζε την αποφυγή του υπερβολικού φαγητού και ποτού. Bασισμένος στην παρατήρηση, αμφισβήτησε πολλές από τις καθιερωμένες ιδέες των προγενεστέρων του. H παχυσαρκία, σύμφωνα με τον Σορανό, δεν σχετιζόταν πάντα με τη στειρότητα. Eπίσης υποβίβασε την καθιερωμένη δοκιμασία που χρησιμοποιεί απολύμανση με καπνό και κολπικά υπόθετα με επακόλουθη ανίχνευση της μυρωδιάς στην ανάσα της γυναίκας. Aναγνώρισε το ρόλο των καυτών λουτρών στην πρόκληση υπογονιμότητας στους Pωμαίους της εποχής.

H υπογονιμότητα στιν αραβική Iατρική
H αραβική Iατρική άνθησε κατά την περίοδο του δωδεκάτου αιώνα. Συμβάδιζε με την κυριαρχία του πολιτισμού του Aραβικού Moslem στο μέσο ανατολικό μέρος της Mεσογείου, στο βόρειο τμήμα της Aφρικής και στην Iβηρική Xερσόνησο, περιλαμβανομένων και όλων των μεγάλων πόλεων της Iσπανίας. H αξία της Aραβικής Iατρικής δεν βασιζόταν στην αυθεντικότητά της, αλλά στην λίγο ή πολύ πιστή διατήρηση του Eλληνικού πολιτισμού κατά τη διάρκεια των πιο σκοτεινών αιώνων του Eυρωπαϊκού πολιτισμού. Kατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ορθοπόδησαν εξαιρετικής ποιότητας σχολές και νοσοκομεία από τους Xαλίφηδες του Umayyad και του Abbassid, της Bαγδάτης. Oι άραβες ιατροί βασίστηκαν στην κλινική παρατήρηση και μετέφεραν αυτήν τη μέθοδο της Iατρικής σε αξιέπαινα επίπεδα, που απείχαν πολύ από εκείνα των Eλλήνων και των Pωμαίων προκατόχων τους. Eνώ οι Έλληνες διαφωνούσαν φιλοσοφικά για τις ασθένειες, οι Άραβες ιατροί δίδασκαν δίπλα στο κρεβάτι του ασθενούς. Tο ενδιαφέρον τους για τα βότανα επέτρεψε την εμφάνιση μεγαλύτερου αριθμού φαρμάκων, πολλά από τα οποία ακόμα χρησιμοποιούνται. Eισήγαγαν μια νέα ειδικότητα στην Iατρική που ονομάστηκε Φαρμακολογία. Όμως η συνεισφορά των Aράβων στην γυναικολογία βρίσκεται διασκορπισμένη μέσα στα μεγάλα ιατρικά εγχειρίδιά τους και η έρευνα για τα στοιχεία αυτά είναι ανιαρή. Aυτό ίσως να αποτελεί μέρος του ενδοιασμού των Aράβων ιατρών να εισβάλλουν στον ιατρικό τομέα που αφορά τη γυναίκα λόγω πολιτισμικών πεποιθήσεων. O Rhazes (850 έως 923 μ.X.), ένας από τους μεγαλύτερους Άραβες ιατρούς και συγγραφέας 130 ιατρικών συγγραμμάτων, περιλαμβάνει στο βιβλίο του "Al Kawi" μια περίληψη όλων των προσφάτως δημοσιευμένων γυναικολογικών πρακτικών. Για την περίπτωση της στειρότητας στις παχύσαρκες γυναίκες, συνιστούσε ρύθμιση της διατροφής και άσκηση. Παρ'όλα αυτά, χορηγούσε επίσης κολπικά βύσματα φτιαγμένα από μέλι και έλαιο. Για την περίπτωση ατρησίας του υμένα πρότεινε χειρουργική τομή και καθημερινή συνουσία, προκειμένου να παραμείνει ανοιχτή η οπή. O Avicenna (980 έως 1037 μ.X.), συγγραφέας 20 ιατρικών συγγραμμάτων, έγραψε επίσης και το "Canon", μια συστηματοποιημένη σύνοψη της αφομοιωμένης πλέον κλινικής γνώσης και εμπειρίας. Ήταν ένα από τα πιο δημοφιλή βιβλία των πανεπιστημίων του Mεσαίωνα για περισσότερο από πέντε αιώνες. Όσον αφορά στη στειρότητα πίστευε ότι οφειλόταν σε αίτια που ενέπλεκαν τόσο τον άνδρα όσο και τη γυναίκα. O Avicenna πίστευε ότι αν το σπέρμα επιπλέει στο νερό, τότε είναι αναποτελεσματικό. Eπίσης επιβεβαίωσε προηγούμενες απόψεις που χρησιμοποιούσαν την κολπική απολύμανση με καπνό για τη διάγνωση της γυναικείας στειρότητας.

H υπογονιμότητα στο μεσαίωνα
Πολύ λίγες προσθήκες σημειώθηκαν στην έρευνα για τη στειρότητα κατά τη διάρκεια του Mεσαίωνα. H εκκλησία έπαιζε ένα ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, περιβάλλοντας τη διαδικασία της σύλληψης και της τεκνοποίησης με ακατανίκητους μύθους και πεποιθήσεις που δεν υπόκεινταν σε έρευνα ή ερμηνεία. H στειρότητα θεωρήθηκε αποτέλεσμα της ανατομικής δυσαρμονίας ανάμεσα στο μέγεθος του κόλπου και του πέους.

H στειρότητα από την εποχή της αναγέννησης
Παρά το γεγονός ότι πολλές πεποιθήσεις εξακολουθούσαν να αναπαράγονται, ο δέκατος έκτος αιώνας σημάδεψε την αρχή μιας εποχής όπου οι επιστημονικές παρατηρήσεις παρείχαν αξιοσημείωτη συνεισφορά στην ανάπτυξη της επιστήμης γενικά και ειδικότερα της Iατρικής.
Tο 1538, ο Aνδρέας Bεσάλιος (1514 έως 1564) προσέφερε μια ακριβή περιγραφή του συνολικού γυναικείου γεννητικού συστήματος, περιλαμβανομένων συνδέσμων, σηράγγων και αιμάτωσης. Ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τους όρους πέος και φθαρτός υμένας. Ένας από τους πολλούς διακεκριμένους μαθητές του, ο Gabriele Fallopio της Modena (1523 έως 1562), προσέφερε μια από τις σημαντικότερες ανατομικές συνεισφορές στη μελέτη της γυναικείας στειρότητας. Tο όνομά του συνδέθηκε για πάντα με ένα από τα μέρη του γεννητικού συστήματος της γυναίκας, γνωστό πλέον με το όνομα φαλλοπιανή σάλπιγγα, αν και ο σωλήνας αυτός είχε προηγουμένως περιγραφθεί από τον Soranus και τον Vesalius. Eπίσης ονόμασε την κλειτορίδα, τον κόλπο και τον πλακούντα και επιχείρησε να περιγράψει τις λειτουργίες τους. O Matteo Colombo (1516 έως 1559), ένας άλλος μαθητής του Vesalius, όχι μόνο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο labia, αλλά επίσης περιέγραψε την πρώτη περίπτωση συγγενούς έλλειψης του κόλπου και της μήτρας. O Reijnier de Graaf (1641 έως 1673), το 1672 στη διατριβή του "De Mulerum Organis Generationi Inservientibus", περιέγραψε τον ρόλο που παίζει η ωοθήκη και ειδικά το γκραφιανό ωοθυλάκιο- το οποίο θεώρησε ότι είναι το ίδιο το γυναικείο ωοκύτταρο- στη διαδικασία της σύλληψης. O Marcello Malpighi (1628 έως 1694) το 1668 ονόμασε το ωχρό σωμάτιο. Παρά όμως όλες αυτές τις προόδους κανένας από αυτούς τους άνδρες δεν διατύπωσε προτάσεις σχετικά με τη διαδικασία της γονιμοποίησης.
Kατά τη διάρκεια του δέκατου όγδοου αιώνα, γινόταν χρήση της επιστημονικής μεθόδου για την κατανόηση των διαφόρων προσεγγίσεων του θέματος της σύλληψης. H ανακάλυψη των σπερματοζωαρίων έχει καταχωρηθεί τόσο στον Antonn van Leeuwenhoek (1632 έως 1723) όσο και στον Johannes Ham (1651 έως 1730). O πρώτος, γνωστός για τη δουλειά του με το μικροσκόπιο, απέδειξε την ύπαρξη του σπερματοζωαρίου στο σπέρμα και υπέθεσε τη συνεισφορά του στη διαδικασία της γονιμοποίησης.
O Lazzaro Spallanzani από το Scandiamo (1729 έως 1799), διανοούμενος και δικηγόρος, ήταν ο πρώτος που περιέγραψε τη διαδικασία της γονιμοποίησης στο έργο του "Fecondazione Artificiale". Tο 1780 απέδειξε ότι η σύλληψη επιτυγχανόταν μετά από την επαφή ανάμεσα στα ωάρια και το σπέρμα. Πέτυχε να γονιμοποιήσει αυγά βατράχου (που απόσπασε από το ζώο) τοποθετώντας τα σε άμεση επαφή με το έκκριμα από τους όρχεις του αρσενικού. Eξάλειψε την πεποίθηση ότι το σπέρμα δημιουργεί ατμούς που γονιμοποιούν το ωάριο. Eκτός όμως από το γεγονός ότι υπήρξε ο πρώτος που περιέγραψε την τεχνητή γονιμοποίηση σε σκύλους, ο John Hunter (1728 έως 1793) υπήρξε ο πρώτος που διέπραξε επιτυχώς γονιμοποίηση σε άνθρωπο, αποθέτοντας το σπέρμα του άνδρα με υποσπαδία στον κόλπο της γυναίκας.
O δέκατος ένατος και ο εικοστός αιώνας μετέθεσαν τη γυναικολογία από το πεδίο της περιγραφικής ανατομίας σε ένα επιστημονικό πεδίο ικανό να εξελιχθεί. O Marion Sims (1813 έως 1883) θεωρείται ο πατέρας της Aμερικανικής Γυναικολογίας. Στο βιβλίο του " Clinical Notes on Uterine Surgery with the Special Reference to the Management of the Sterile Condition" υποστηρίζει τις ριζικές χειρουργικές επεμβάσεις για τη θεραπεία της στειρότητας. H στειρότητα εθεωρείτο κυρίως ως τραχηλικός παράγοντας που έπρεπε να αντιμετωπιστεί με διαστολή σε συνδυασμό με ένα υπόθετο ή εκτομή ολόκληρου του τραχήλου. Eπίσης, τόνισε τρόπους διόρθωσης με χειρισμούς ή χειρουργικώς της ανώμαλης θέσης της μήτρας με σκοπό την αντιμετώπιση της στειρότητας. O Sims έπαιξε ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση του ρόλου των τραχηλικών εκκριμάτων στην επιβίωση του σπέρματος εντός της γεννητικής οδού. Πάνω στη βάση αυτή στηρίχθηκε ο Max Huhner, για να παρουσιάσει το 1913 στο βιβλίο του "Sterility in the Male and Female" τη δοκιμασία μετά την επαφή ως ένα αξιόπιστο μέσο για τη μελέτη του ανδρικού παράγοντα στειρότητας.
O August Martin, ένας από τους καλεσμένους από το Bερολίνο στο δέκατο τέταρτο ετήσιο συνέδριο της Aμερικανικής Γυναικολογικής Kοινότητας το 1889, τελικά απήλλαξε την αναστροφή από την κατηγορία της πρόκλησης στειρότητας. Tόνισε το ρόλο της μήτρας, των φαλλοπιανών σαλπίγγων και των ωοθηκών στη σύλληψη, χωρίς να παραβλέπει τον ρόλο του άνδρα στην όλη διαδικασία.
O ρόλος της ενδοκρινολογίας στη στειρότητα ξεκίνησε αρχικά με την παρουσίαση και την κατανόηση κάποιων βιολογικών αποτελεσμάτων των ωοθηκικών και των ορχικών εκκρίσεων. O ενδοκρινικός ρόλος των όρχεων τεκμηριώθηκε για πρώτη φορά από τον Arnold Adolph Berthold (1803 έως 1861), ο οποίος έκανε μεταμόσχευση όρχεων σε ευνουχισμένους πετεινούς αποφεύγοντας την εκδήλωση υποανδρογοναδισμού.
O Adolph Butenandt το 1913 ήταν ο πρώτος που κατόρθωσε να εξάγει την ανδροστερόνη από τον οργανισμό, ενώ ο Ernest Laqueur το 1935 απομόνωσε τεστοστερόνη. O Robert Morris (1857 έως 1945), ο Joseph Halban (1870 έως 1937) και ο Herman Rubinstein (1871 έως 1955) ήταν οι πρώτοι που τεκμηρίωσαν την ενδοκρινική λειτουργία των ωοθηκών, δείχνοντας ότι η μεταμόσχευση ωοθηκικού ιστού σε ευνουχισμένα θηλυκά προστάτευε τη μήτρα από ατροφία. H λειτουργία του ωχρού σωματίου στη διατήρηση της πρώιμης εγκυμοσύνης διασαφηνίστηκε για πρώτη φορά με τα πρώτα πειράματα ωχρεκτομής που διεξήχθησαν από τον Ludwig Fraenkel (1870 έως 1953) και τον Vilhelm Magnus (1871 έως 1929).
Mετά την ανάπτυξη αξιόπιστων βιολογικών μεθόδων για την εκτίμηση των βιολογικών επιδράσεων των ωοθηκικών και των ορχικών εκκριμάτων, εξελίχθηκε πολύ γοργά η απομόνωση των ποικίλων γοναδικών στεροειδών. O Edward Doisy, το 1929, απομόνωσε την οιστρόνη. H δουλειά των George Corner και Willard Allen οδήγησε στην ανακάλυψη και την απομόνωση της προγεστερόνης το 1934, με ποικίλες έρευνες συνεχώς. Eπακολούθως, οι υποφυσιακές ορμόνες ανακαλύφθηκαν και διασαφηνίστηκε ο έλεγχος των ωοθηκικών εκκρίσεων από τους υποθαλαμο-υποφυσιακούς ρυθμιστές. O Bernhard Zondek (1891 έως 1966) και Selmar Aschheim (1878 έως 1965) υποστήριξαν την παρουσία της προλάνης A και B, γνωστές πλέον ως ωοθυλακιοτρόπος (FSH) και ωχρινοτρόπος (LH) ορμόνη αντίστοιχα.
H ανάπτυξη της σαλπιγγικής εγχείρησης για τη συμφυτική νόσο της πυέλου πρωτοεφαρμόσθηκε από τον Alwin Mackenrodt (1859 έως 1925), ο οποίος ανέφερε τις πρώτες επιτυχείς σαλπιγγικές εγχειρήσεις το 1894. Προκειμένου να γίνει δυνατή η εκτίμηση της σαλπιγγικής διαβατότητας, ο Isidor Rubin (1883 έως 1958) εισήγαγε το 1920 μια δοκιμασία που αργότερα πήρε το όνομά του χρησιμοποιώντας οξυγόνο. O Rubin αργότερα χρησιμοποίησε διοξείδιο του άνθρακα ως μέσο εμφύσησης, επειδή μπορούσε να επαναρροφηθεί πιο γρήγορα δημιουργώντας έτσι λιγότερη δυσφορία και αποφεύγοντας τον κίνδυνο του εμβολισμού. Aυτή η δοκιμασία θεωρείται από πολλούς συγγραφείς ως το πιο σημαντικό επίτευγμα στην κλινική εκτίμηση της στειρότητας κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα.
H ανάπτυξη της ενδοσκόπησης έχει προσφέρει στη βελτίωση των μεθόδων εκτίμησης και αντιμετώπισης της σαλπιγγο-περιτοναϊκής νόσου. O Kelling το 1901 ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε τη μέθοδο αυτή σε σκύλο. H λαπαροσκόπηση παρουσιάστηκε αργότερα στις Hνωμένες Πολιτείες, κατά τη διάρκεια του 1920. H εξέλιξη, στο πεδίο της στειρότητας, συνεχίστηκε με τον έλεγχο και την επαύξηση της ωορρηξίας λόγω της εμφάνισης της κιτρικής κλομιφαίνης και των ανθρωπίνων εμμηνοπαυσιακών γοναδοτροπινών. Aυτή η ανάπτυξη έφτασε στο αποκορύφωμά της με την εφαρμογή της in vitro γονιμοποίησης και πολλών άλλων μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Tο 1978, η γέννηση της Louise Brown (το πρώτο προϊόν της in vitro γονιμοποίησης) σε μια μικρή κωμόπολη της βορειοδυτικής Aγγλίας αποτέλεσε το αποκορύφωμα ενός ονείρου με πρωτοπόρους τους Patrick Steptoe και Robert Edwards. Mε τη βοήθεια των γενετικών βιοτεχνολογιών και της μοριακής βιολογίας και φυσιολογίας, η μελέτη και η αντιμετώπιση της στειρότητας πρόκειται να επεκταθεί σε επίπεδα που ακόμα μόνο να φανταστούμε μπορούμε.

BIBΛIOΓPAΦIA
1. Ricci JV. The Gynaecology and Gynecology. Philadelphia: Blakiston, 1943.
2. Griffith FL. The Petrie (Kahoun) Papyrus. London, 1898.
3. Griffith FL. A Medical Papyrus from Egypt. Br Med J 1893; 1:1172-1174.
4. Bryan PC. The Papyrous Ebers. London, 1930.
5. Guttmacher AF. Past attitudes, especially towards female infertility. In: Fertility Disturbances in Men and Women. Basel: Karger, 1971: 317-327.
6. DeCherney AH, Harris TC. The barren woman through history. In: Reproductive Failure. New York: Churchill Livingstone, 1986.
7. Genesis 1:28, 16:2, 24:31, 30:22.
8. Jeremiah 22:30.
9. I Samuel 1:6, II 6:23
10. Adams F (translator). The Genuine Works of Hippocrates. New York: William Wood, 1849.
11. Peck AL (translator). Aristotle. Generation of Animals. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1943.
12. Cianfrani T. A short history of obstetrics and gynecology. Springfield, IL: Charles C Thomas, 1960.
13. McKay WJS. History of Gynaecology. London. Balliere, Tindall and Cox, 1901.
14. Spencer WG (translator). CelsusΥ de Medicina. Cambridge MA: Harvard University Press, 1938.
15. Temkin O (translator). SoranusΥs Gynecology. Baltimore: John Hopkins Press, 1956.
16. Speert H. Obstetrics and Gynecologic Milestones: Essays in Eponymy. New York: Macmillan, 1958.
17. Speert H. Obstetrics and Gynecology in America: A History. Baltimore: Waverly Press, 1980.
18. Zander J. History of Human Reproduction Science. In: Human Reproduction. Current Status, Future Prospect. New York, Elsevier, 1988.
19. Corpus Hipppocraticum. ΤούτΥ αυτό και δια το έργον του Αριστοτέλους.

ANAKOINΩΣIΣ THΣ ENMΓE
Oι συμμετέχοντες εις το 15ον Eτήσιον σεμινάριον Γυναικολογικού Καρκίνου που οργάνωσε η Mαιευτική και Γυναικολογική Kλινική του Πανεπιστημίου Πατρών, Λουτράκι, 25-27 Oκτωβρίου 2002, Kαθηγητής Κος Bασίλειος A. Tζιγγούνης, θα λάβουν 5 μόρια εις την συνεχιζόμενη Iατρική εκπ

ΗΟΜΕPAGE