ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Πρόληψη
των παιδικών ατυχημάτων
στον υδάτινο χώρο: Τα δέκα μηνύματα
της ελληνικής εκστρατείας ενημέρωσης
Θ. Φαρμακάκης[1]
Θ. Σπυριδόπουλος[1]
Ε. Πετρίδου[1,2]
[1]Εργαστήριο
Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών
[2]Τμήμα Επιδημιολογίας, Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Harvard, ΗΠΑ
Υποβλήθηκε: 5/2/05
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Οι πνιγμοί σε υδάτινο περιβάλλον αποτελούν τη δεύτερη αιτία θανάτου από ατύχημα
στα παιδιά, σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Την εικοσαετία 1980-1999 η Εθνική Στατιστική
Υπηρεσία της Ελλάδας κατέγραψε 5.704 ακούσιους πνιγμούς, που αφορούσαν κυρίως
σε ενήλικες άνω των 20 ετών (88%). Τα στοιχεία δείχνουν ότι, σε ετήσια βάση,
συμβαίνουν περίπου 300 πνιγμοί στη χώρα μας. Κάθε χρόνο καταλήγουν από πνιγμό
35 παιδιά και έφηβοι, ενώ πολύ περισσότερα θύματα παρ' ολίγον πνιγμού παρουσιάζουν
μόνιμες νευρολογικές αναπηρίες. Τα ατυχήματα διαδραματίζονται κυρίως στη θάλασσα
και δευτερευόντως στις πισίνες. Στο πλαίσιο διετούς πανευρωπαϊκού προγράμματος,
υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Συμμαχίας για την Ασφάλεια των Παιδιών, το Κέντρο
Έρευνας και Πρόληψης Παιδικών Ατυχημάτων (ΚΕΠΠΑ) και η Ελληνική Εταιρεία Κοινωνικής
Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας (ΕΕΚΠΠΥ) διενήργησαν εκστρατεία ενημέρωσης,
με στόχο την ευαισθητοποίηση του κοινού και των ειδικών στην πρόληψη και την
αντιμετώπιση των παιδικών πνιγμών. Με βάση την ανάλυση των διαθέσιμων δεδομένων
παρατίθεται ένας δεκάλογος παθητικών και ενεργητικών μέτρων ασφάλειας και συμβουλών
που αποσκοπούν στη μείωση του προβλήματος στις νεαρές ηλικίες. (Δελτ Α' Παιδ
Κλιν Πανεπ Αθηνών 2005, 52(4):376-380)
Λέξεις ευρετηριασμού: παιδιά, πνιγμοί, πρόληψη, ενημερωτική εκστρατεία.
Κατάλογος
Συντομογραφιών
ΕΣΥΕ: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας
ΚΕΠΠΑ: Κέντρο Έρευνας και Πρόληψης Παιδικών Ατυχημάτων
ΕΕΚΠΠΥ: Ελληνική Εταιρεία Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας
ΗΠΑ: Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
CEREPRI: Center for Research and Prevention of Injuries among the Young
ROSPA: Royal Society for the Prevention of Accidents
Ατυχήματα
στον υδάτινο χώρο
Tα ατυχήματα αποτελούν την κύρια αιτία θανάτου και αναπηριών σε παιδιά και εφήβους.[1,2]
Η σταδιακή συνειδητοποίηση του γεγονότος αυτού από την ιατρική κοινότητα έχει
μετατοπίσει το θέμα της πρόληψης των παιδικών ατυχημάτων σε υψηλότερη προτεραιότητα
σε σχέση με άλλες νοσολογικές οντότητες που χρειάζεται να αντιμετωπιστούν από
πλευράς δημόσιας υγείας. Επίσης, με καθυστέρηση συνειδητοποιήθηκε ότι ανάμεσα
στους διάφορους τύπους ατυχημάτων στον παιδικό και εφηβικό πληθυσμό της Ευρώπης,
οι πνιγμοί αποτελούν τη δεύτερη αιτία θανάτου[3] και ότι σε παγκόσμια κλίμακα
οι αναπτυσσόμενες χώρες παρουσιάζουν υψηλούς δείκτες θνησιμότητας από πνιγμό.[4]
Αξίζει, όμως, να αναφερθεί ότι μελέτες από την Αυστραλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες
της Αμερικής (ΗΠΑ) σημειώνουν ότι τα ατυχήματα στον υδάτινο χώρο παρατηρούνται
ιδιαίτερα συχνά σε άτομα υψηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου, εξαιτίας κυρίως
των πνιγμών σε κολυμβητικές δεξαμενές (πισίνες).5-7 Στις ΗΠΑ, το 2000, περισσότερα
από 1.400 παιδιά και έφηβοι έχασαν τη ζωή τους λόγω ατυχήματος σε υδάτινο χώρο.
Σε κάθε θύμα πνιγμού εκτιμάται ότι αντιστοιχούν τουλάχιστον τέσσερα περιστατικά
παρ' ολίγον πνιγμού, πολλά από τα οποία φέρουν μόνιμες νευρολογικές βλάβες.8
Επιπρόσθετα, εκθέσεις του οργανισμού ROSPA αναφέρουν ότι περισσότερα παιδιά
Βρετανών πολιτών χάνουν τη ζωή τους από πνιγμό κατά τη διάρκεια των θερινών
διακοπών στις μεσογειακές χώρες, σε σχέση με εκείνα που πνίγονται στην ίδια
τη Μεγάλη Βρετανία, λόγω της μη τήρησης των διεθνών προδιαγραφών στις κολυμβητικές
δεξαμενές.[9,10]
Αν και έχουν επιχειρηθεί μελέτες εκτίμησης της οικονομικής επιβάρυνσης του υγειονομικού
συστήματος από τα θύματα πνιγμού, αποτελεί κοινή παραδοχή ότι κάθε ανθρώπινη
ύπαρξη είναι μοναδική, και η απώλεια έστω και ενός παιδιού λόγω πνιγμού δεν
είναι δυνατόν να αποτιμηθεί με οικονομικούς όρους.[11]
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η χώρα μας κατέχει τη θλιβερή πρωτοπορία, όσον αφορά στους
θανάτους από πνιγμό.[3] Κατά την εικοσαετία 1980-1999 η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία
της Ελλάδας (ΕΣΥΕ) κατέγραψε 5.704 ακούσιους πνιγμούς, που αντιστοιχούν ετησίως
περίπου σε 300 πνιγμούς, εκ των οποίων οι 35 αφορούν σε παιδιά και εφήβους.[12]
Οι πνιγμοί συμβαίνουν κυρίως στη θάλασσα (67% των θανατηφόρων ατυχημάτων στο
σύνολο του πληθυσμού).
Στη βάση δεδομένων του Κέντρου Έρευνας και Πρόληψης Παιδικών Ατυχημάτων (ΚΕΠΠΑ),
το οποίο συγκεντρώνει ατυχήματα από τα εξωτερικά ιατρεία τεσσάρων νοσοκομείων
της χώρας, καταγράφηκαν σε όλες τις ηλικίες 51 πνιγμοί και 53 παρ' ολίγον πνιγμοί
κατά την εξαετία 1996-2001 (θνητότητα 49%).[13,14] Δεν σημειώθηκαν ατυχήματα
σε βρέφη. Η θνητότητα στα παιδιά και στους εφήβους αυξάνει παράλληλα με την
ηλικία. Έτσι, στα νήπια 1-4 ετών καταγράφηκαν 10 ατυχήματα, εκ των οποίων το
ένα είχε μοιραίο αποτέλεσμα (θνητότητα 10%), ενώ στα παιδιά ηλικίας 5-14 ετών
από τα 22 ατυχήματα τα 4 ήταν θανατηφόρα (θνητότητα 18%). Στους εφήβους, 15-19
ετών, η θνητότητα αγγίζει το 50% (ένας παρ' ολίγον πνιγμός και ένας θάνατος),
ενώ στους νεαρούς ενήλικους, 20-24 ετών, τα 4 από τα 5 ατυχήματα που σημειώθηκαν
είχαν δυστυχώς μοιραία κατάληξη (θνητότητα 80%). Mε την πάροδο της ηλικίας αυξάνει
η αναλογία των αρρένων θυμάτων πνιγμού, που αγγίζει το 90% σε ενήλικες ηλικίας
20-39 ετών.[15] Επίσης, όπως αναμενόταν, οι πνιγμοί στη χώρα μας συμβαίνουν
στην πλειοψηφία τους (81%) κατά το θερινό τρίμηνο.[13] Όσον αφορά στις κολυμβητικές
δεξαμενές, τα στοιχεία από τη βάση δεδομένων του ΚΕΠΠΑ δείχνουν ότι μεγάλο μέρος
των ατυχημάτων (περισσότερα από 1 στα 4), τα οποία μάλιστα αφορούν σε παιδιά,
λαβαίνουν χώρα σε αυτές.[13]
Η Ελλάδα είναι μια χώρα με ήπιο κλίμα και μεγάλο μήκος ακτογραμμών, συνθήκες
που επιτρέπουν την ενασχόληση με το υδάτινο περιβάλλον και τις δραστηριότητες
αναψυχής για μεγάλες περιόδους κατά τη διάρκεια του έτους. Η παρατεταμένη έκθεση
παιδιών και εφήβων στο υδάτινο περιβάλλον αυξάνει από μόνη της τον κίνδυνο πνιγμού.
Επιπρόσθετοι παράγοντες κινδύνου, όσον αφορά στον παιδικό πληθυσμό, είναι η
σχετική αδυναμία εκτίμησης του κινδύνου που ελλοχεύει στο νερό, οι ελλιπείς
δεξιότητες κολύμβησης και η ανεπαρκής γονεϊκή επιτήρηση. Επιπλέον, η υπερεκτίμηση
των ικανοτήτων και η χρήση οινοπνευματωδών ποτών αυξάνουν τον κίνδυνο πνιγμού
τόσο στο γηγενή πληθυσμό όσο και στους νεαρούς τουρίστες που επισκέπτονται τη
χώρα μας.[11]
Εκστρατεία Πρόληψης
Ατυχημάτων στον Υδάτινο Χώρο: Μία συμμαχία ζωής μεταξύ χωρών της Ευρωπαϊκής
Ένωσης
Στο πλαίσιο διετούς πανευρωπαϊκού προγράμματος (2002- 2003), υπό την αιγίδα
της Ευρωπαϊκής Συμμαχίας για την Ασφάλεια των Παιδιών (European Child Safety
Alliance), το Κέντρο Έρευνας και Πρόληψης Παιδικών Ατυχημάτων που λειτουργεί
στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και η Ελληνική Εταιρεία Κοινωνικής
Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας ανέλαβαν εκστρατεία ενημέρωσης, με στόχο
την ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού και της επιστημονικής κοινότητας σε
θέματα πρόληψης των παιδικών πνιγμών.
Η εκστρατεία πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη έγινε εκτίμηση του μεγέθους
των παιδικών πνιγμών στην Ελλάδα, με βάση δεδομένα από το Ελληνικό Σύστημα Καταγραφής
Ατυχημάτων Εξωτερικών Ιατρείων (ΣΚΑΕΙ) και την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της
Ελλάδας (ΕΣΥΕ), και προσδιορισμός των κύριων παραγόντων κινδύνου. Τα ελληνικά
δεδομένα συγκρίθηκαν με τα αντίστοιχα χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και έγινε
ανταλλαγή απόψεων με τους άλλους εταίρους του Ευρωπαϊκού δικτύου για την παιδική
ασφάλεια. Επίσης, εκτιμήθηκε το επίπεδο γνώσης των παιδιών προσχολικής και σχολικής
ηλικίας όσον αφορά στην ασφάλεια όταν έρχονται σε επαφή με τον υδάτινο χώρο.
Κατά την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης διανεμήθηκε εκπαιδευτικό υλικό σε νοσοκομεία,
σε κέντρα υγείας, στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού, σε φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης,
στο Λιμενικό Σώμα, σε ξενοδοχεία και σε ταξιδιωτικούς πράκτορες. Σε συνεργασία
με τοπικούς φορείς οργανώθηκαν εκδηλώσεις στις οποίες τα παιδιά ενημερώθηκαν
για την πρόληψη των πνιγμών και την ασφαλή συμπεριφορά στον υδάτινο χώρο.
Στη δεύτερη φάση της εκστρατείας έγινε προσπάθεια ενημέρωσης του γενικού πληθυσμού,
με την παραγωγή και την προβολή τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών μηνυμάτων αγωγής
υγείας. Παράλληλα, δημιουργήθηκε μία εκπαιδευτική βιντεοταινία για την πρόληψη
των πνιγμών, η οποία διανεμήθηκε σε εκπροσώπους της αγωγής υγείας μέσω του εκπαιδευτικού
συστήματος, καθώς και σε τοπικούς τηλεοπτικούς σταθμούς και σε επιβατηγά πλοία
μέσω του Λιμενικού Σώματος. Το εκπαιδευτικό υλικό παρουσιάστηκε σε νηπιαγωγεία
και δημοτικά σχολεία, στα οποία διοργανώθηκαν διαγωνισμοί ζωγραφικής και δημιουργίας
μηνυμάτων με θέμα το υδάτινο περιβάλλον και την πρόληψη των ατυχημάτων σε αυτό.
Για την ενίσχυση της διείσδυσης των μηνυμάτων της εκστρατείας και για την ενημέρωση
του ελληνικού πληθυσμού δημιουργήθηκε μία ιστοσελίδα (www.watersafety.gr), που
περιείχε αναλυτικά τους σκοπούς και τα μηνύματα του εγχειρήματος. Οι γενικές
οδηγίες για την προστασία των παιδιών και των εφήβων από ατυχήματα στον υδάτινο
χώρο είναι κοινές στην ευρωπαϊκή εκστρατεία, αλλά εξειδικεύονται ανάλογα με
τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας. Στην Ελλάδα, επί παραδείγματι, είναι πολύ λίγα
τα ατυχήματα που συμβαίνουν στις μπανιέρες του σπιτιού, σε λίμνες ή σε ποτάμια,
καθώς η πλειοψηφία τους, κυρίως στα παιδιά, λαμβάνει χώρα στη θάλασσα και στις
πισίνες. Στη συνέχεια παρατίθενται τα δέκα μηνύματα της ελληνικής εκστρατείας
που αφορούν τόσο σε μέτρα ενεργητικής, όσο και παθητικής ασφάλειας, προκειμένου
να μειωθούν οι πνιγμοί στη νεαρή ηλικία:
1. Το παιδί πρέπει να εξοικειωθεί από μικρή ηλικία με το νερό (συνήθως μετά
τα 4 έτη της ζωής του) και να εκπαιδευτεί στην κολύμβηση από ειδικούς. Θα γνωρίσει
έτσι τους πιθανούς κινδύνους του νερού και θα αποκτήσει τη σωστή τεχνική κολύμβησης,
που θα του επιτρέπει να κολυμπά με ασφάλεια και ευχέρεια.
2. Κατά την ενασχόληση με σπορ στο υδάτινο περιβάλλον το παιδί θα πρέπει να
φορά οπωσδήποτε σωσίβιο (ανάλογου μεγέθους με το σωματότυπό του).
3. Είναι επιθυμητό να κολυμπούν άτομα κάθε ηλικίας με παρέα, αλλά επιβάλλεται
να μην κολυμπά ποτέ μόνο του ένα παιδί. Κρίνεται απαραίτητο ο συνοδός του παιδιού
στο κολύμπι να είναι μαζί του μέσα στο νερό και να το επιβλέπει επιμελώς. Σε
αρκετές περιγραφές παιδικών πνιγμών αναφέρεται ότι το θύμα διέφυγε της προσοχής
των συνοδών για κλάσματα δευτερολέπτου.[13,16] Άλλωστε για τα παιδιά μεγαλύτερης
ηλικίας το κολύμπι γίνεται διασκεδαστικότερο, αλλά και ασφαλέστερο, όταν κολυμπούν
με παρέα.
4. Τα παιδιά που δεν ξέρουν κολύμβηση, πρέπει πάντα να φορούν σωσίβιο, κατάλληλο
για την ηλικία και τη σωματική τους διάπλαση, όταν βρίσκονται κοντά ή μέσα στο
νερό. Η χρήση, όμως, συσκευών επίπλευσης, όπως τα μπρατσάκια, τα σωσίβια και
τα πέδιλα, δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να υποκαταστήσει τη γονική επίβλεψη,
η οποία είναι θεμελιώδους σημασίας για την πρόληψη των πνιγμών σε όλα τα μικρά
παιδιά, ακόμη και σε αυτά που γνωρίζουν κολύμπι.
5. Ειδικά για τους εφήβους, στους οποίους παρατηρούνται συχνά ατυχήματα στη
θάλασσα, πρέπει να επισημαίνεται ο κίνδυνος από την κατανάλωση αλκοολούχων ποτών
ή μεγάλων γευμάτων πριν την κολύμβηση.[17,18]
6. Το ίδιο επικίνδυνες μπορούν να αποβούν οι βουτιές με το κεφάλι ή το κολύμπι
σε άγνωστα ή θολά νερά με την παρουσία βράχων, θαλάσσιων ρευμάτων ή μεγάλων
κυμάτων, καθώς και η ενασχόληση με υποβρύχια σπορ (π.χ. ψαροντούφεκο), χωρίς
τον απαραίτητο εξοπλισμό και τη συνοδεία έμπειρου ενήλικα.
7. Η κατασκευή κολυμβητικών δεξαμενών στα σπίτια ή στις ξενοδοχειακές μονάδες
πρέπει να ακολουθεί τις διεθνείς προδιαγραφές, ώστε να εμποδίζεται η πρόσβαση
του παιδιού χωρίς την παρουσία ενήλικα συνοδού. Η κολυμβητική δεξαμενή θα πρέπει
να είναι πλήρως περιφραγμένη και η πόρτα της να κλείνει και να ασφαλίζει αυτόματα.[19]
Δίπλα ή μέσα στην κολυμβητική δεξαμενή δεν πρέπει να υπάρχουν παιχνίδια. Το
παιδί παίζοντας ή προσπαθώντας να τα πιάσει, κινδυνεύει να πέσει μέσα στο νερό.
Καλό είναι να υπάρχει διαθέσιμο ασύρματο τηλέφωνο, για έγκαιρη αναζήτηση βοήθειας,
στην περίπτωση που χρειαστεί.
8. Μέσα στο σπίτι ο κυριότερος κίνδυνος πνιγμού είναι στην μπανιέρα. Το μικρό
παιδί δεν πρέπει ποτέ να είναι μόνο του στο μπάνιο και η πόρτα του μπάνιου πρέπει
πάντα να είναι κλειδωμένη, για να μην έχει πρόσβαση ένα παιδί μικρής ηλικίας.
Επίσης, καλό είναι να αποφεύγονται οι μικρές διακοσμητικές δεξαμενές σε σπίτια
με κήπους.
9. Οι οργανωμένες παραλίες θα πρέπει να επιτηρούνται από ναυαγοσώστες, σύμφωνα
με την ισχύουσα νομοθεσία.
10. Επειδή, όμως, δεν μπορούν όλα να προβλεφθούν, και επεισόδια παρ' ολίγον
πνιγμού ενδέχεται να σημειωθούν, οι γονείς πρέπει να παρακολουθήσουν μαθήματα
καρδιοαναπνευστικής αναζωογόνησης. Η έγκαιρη και σωστή παροχή πρώτων βοηθειών
σε ένα θύμα παρ' ολίγον πνιγμού μειώνει κατά 5 φορές την πιθανότητα μόνιμης
νευρολογικής βλάβης.
Συμπερασματικά, το κεντρικό μήνυμα της εκστρατείας είναι ότι ο πνιγμός στα παιδιά
είναι πάντα σιωπηλός και συμβαίνει σε ελάχιστο χρόνο. Ο Έλληνας παιδίατρος διαθέτει
μοναδικές επικοινωνιακές ικανότητες για να συμβάλλει στην πρόληψη και την αντιμετώπιση
των επεισοδίων παρ' ολίγον πνιγμού. Επειδή λειτουργεί συχνά και ως οικογενειακός
ιατρός, βρίσκεται σε θέση υπεροχής όσον αφορά, τη συμβουλευτική της οικογένειας
και την ενημέρωσή της σε θέματα υιοθέτησης ασφαλούς συμπεριφοράς και προτύπων,
που αποτελούν εγγυήσεις για τη μείωση της σύγχρονης παιδιατρικής νοσηρότητας.
Drowning prevention in childhood:
Τen messages of the Greek campaign
T. Farmakakis, T. Spyridopoulos, E. Petridou
(Ann Clin Paediatr 2005; 52(4):376-380)
Drowning is the second leading cause of injury deaths among children throughout Europe. The National Statistical Service of Greece recorded 5.704 unintentional drowning cases during 1980-1999 period, which mainly occurred among adults over 20 years old (88%). According to these data, about 300 drowning injuries take place annually in our country, out of which about 35 children and adolescents are drown and many more sustain a permanent neurological impairment. The Center for Research and Prevention of Injuries among the Young (CEREPRI) and the Hellenic Society of Social Pediatrics and Health Promotion undertook a water safety campaign, in the context of the European program of the European Child Safety Alliance. This campaign aims at increasing awareness regarding the prevention and control of unintentional drowning injuries among children, in the public, scientific and educational community. On the basis of the existent drowning and near-drowning data, ten active and passive prevention measures are proposed, that could be used by pediatricians when counseling Greek families, in order to effectively reduce the burden of childhood drowning among the youth.
Key words: children, drowning, prevention, water safety campaign.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Grivna M. Injuries among
children, some cost considerations in USA. Cent Eur J Public Health 2001; 9:109-12.
2. Brenner RA. Prevention of drowning in infants, children, and adolescents.
Pediatrics 2003; 112:440-5.
3. World Health Organization: Atlas of mortality in Europe. Geneva: 1997.
4. World Health Organization: The Injury Chartbook. A graphical overview of
the global burden of injuries. Geneva: 2002.
5. Silva DT, Ruben AR, Wronski I, Stronach P, Woods M. Excessive rates of childhood
mortality in the Northern Territory, 1985-94. J Paediatr Child Health 1998;
34:63-8.
6. Calder RA, Clay CY. Drowning in Florida 1977-1986. J Fla Med Assoc. 1990;
77:679-82.
7. Baker SP, Whitfield RA, O'Neill B. Country mapping of injury mortality. J
Trauma 1988; 28:741-5.
8. Brenner RA. Prevention of drowning in infants, children and adolescents.
Pediatrics 2003; 112:440-5.
9. Sibert JR, Lyons RA, Smith BA, Cornall P, Sumner V, Craven MA, et al. Safe
water information monitor collaboration preventing deaths by drowning in children
in the United Kingdom: have we made progress in 10 years? Population based incidence
study. BMJ 2002; 324:1070-1.
10. The Royal Society for the Prevention of accidents. Water Safety Fact Sheet.
Available from: http://www.rospa.org.uk.
11. Rice DP, MacKenzie EJ, et al. Cost of injury in the United States: A report
to the congress. San Francisco: Institute for Health and Aging, University of
California and Injury Preventional Center. The Johns Hopkins University, 1989.
12. Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας. 1980-1999.
13. Emergency Department Injury Surveillance System. Greece; 1996-2000.
14. Dessypris N, Petridou E, Skalkidis Y, Moustaki M, Koutselinis A, Trichopoulos
D. Countrywide estimation of the burden of injuries in Greece: a limited resources
approach. J Cancer Epidemiol Prev 2002; 7:123-9.
15. World Health Organization: Mortality Statistics. 1989-1998.
16. Fields A. Near - drowning in the Pediatric Population. Progress in Pediatric
Medical Care 1992; 8:113-29.
17. World Health Organization: Guidelines for safe recreational- water environments.
Vol. 2: Swimming pools, spas and similar recreational water- environments. Chapt.
2: Drowning, Injuries and Pool Safety Management.
18. Mitic W, Greschner J. Alcohol's role in the deaths of BC children and youth.
Can J Public Health 2002; 93:173-5.
19. Thompson DC, Rivara FP. Pool fencing for preventing drowning in children
(Cochrane Review). In: The Cochrane Library. Issue 1, 2002.
