<<< Προηγούμενη σελίδα

ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΑΤΡΙΚΗΣ

Χρονικό της Παιδιατρικής Κλινικής
(1929-1946)


Ι.Γ. Τσουκαλάς
Γ.Ι. Τσουκαλάς

Α' Νεογνικό Τμήμα Νοσοκομείου
Παίδων "Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ"

Υποβλήθηκε: 10/2/05

ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Γίνεται προσπάθεια καταγραφής της οργάνωσης και της λειτουργίας της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την περίοδο της καθηγεσίας του Γ.Ν. Μακκά, καθώς και αποτίμησης του νοσηλευτικού, διδακτικού, ερευνητικού και συγγραφικού έργου της Κλινικής. (Δελτ Α' Παιδ Κλιν Πανεπ Αθηνών 2005, 52(4):392-410)

Λέξεις ευρετηριασμού: Γ.Ν. Μακκάς, Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Πρόνοιας και Αντιλήψεως.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ
Η Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών στην ιστορούμενη περίοδο της καθηγεσίας του Γ.Ν. Μακκά περιλαμβάνει τρία κύρια νοσηλευτικά περίπτερα και δύο εφεδρικά, ειδικά τμήματα, εξωτερικά ιατρεία και το Εργαστήριό της.

Νοσηλευτικά Περίπτερα
Ο συνολικός αριθμός των κλινών που διαθέτει η Κλινική για εκπαίδευση κατά Περίπτερο είναι:
α. Εις Περίπτερον Συγγρού (για παιδιά μέχρι 2 ετών) 30
β. Εις Περίπτερον Κοργιαλένειον (για παιδιά 3-10 ετών) 36
Εις θάλαμον 1 (γενικής Ιατρικής) 10
Εις θάλαμον 2 (γενικής Ιατρικής) 10
Εις θάλαμον 3 (τυφικών) 11
Εις θάλαμον 4 (τυφικών) 6
γ. Εις Περίπτερον μολυσματικών 13
Σύνολο 79

Επιπλέον υπήρχαν 4 κλίνες στο "Κοργιαλένειο", σε ιδιαίτερους θαλάμους, για την επί πληρωμή νοσηλεία. Θα μπορούσε, όμως, να αυξηθεί ο αριθμός των κλινών και να φθάσει τις 81-130 υπό προϋποθέσεις με την ακόλουθη σύνθεση:[1]
"εκ παθολογικών, μη μεταδοτικών,
νοσημάτων (Περίπτερον Συγγρού
και Κοργιαλένειο) 70
εξ οστρακιάς (Περίπτερον Οστρακιάς) 20
εξ ιλαράς (Περίπτερον Ιλαράς) 20
εκ διαφόρων άλλων μεταδοτικών
νοσημάτων (Περίπτερον Λοιμωδών) 20".[2]

- Επί καθηγεσίας του Γ.Ν. Μακκά (1929-1946) τα περίπτερα του Εμπορικού Συλλόγου (Περίπτερο Ιλαράς, Περίπτερο Οστρακιάς) χρησιμοποιήθηκαν ως νοσηλευτικοί χώροι έως το 1936 και κατόπιν ως "Οίκος Αδελφών", σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες.[3]

Ειδικά Τμήματα
- Βρεφοκομικός Σταθμός, και
- Κέντρον Προληπτικών Εμβολιασμών,
"τμημάτων απαραιτήτων πάσης συγχρονισμένης Παιδιατρικής Κλινικής, τα οποία λειτουργούσαν εις ίδια διαμερίσματα επί τούτω διασκευασθέντα και επιπλωθέντα".[4] Τα Τμήματα αυτά λειτουργούσαν στον ημιώροφο του Αμφιθεάτρου. Ο Βρεφοκομικός Σταθμός και το Κέντρο Εμβολιασμών άρχισαν την επίσημη λειτουργία τους τον Μάϊο του 1935,[5] ενώ φαίνεται ότι άτυπα λειτουργούσαν από το 1932 και πιθανόν από το 1929, δεδομένου ότι Βρεφοκομικός Σταθμός υπήρχε και στη δεύτερη περίοδο της καθηγεσίας του Χρήστου Μαλανδρίνου (1912-1928).

Εξωτερικά Ιατρεία:
- Εξωτερικά Ιατρεία στο υπόγειο του Αμφιθεάτρου.[6,7] Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής τα ιατρεία λειτούργησαν και στην Υγειονομική Σχολή (Πρότυπος Οργάνωση Αμπελοκήπων), στο Δημοτικό Νοσοκομείο "Η ΕΛΠΙΣ", καθώς και στην οδό Σκουφά 12, στο Κολωνάκι.[8] Τέλος, ένα πέμπτο Ιατρείο λειτουργούσε στην "Αγία Σοφία", στα Μανιάτικα του Πειραιά.

Εργαστήρια:
Στην Παιδιατρική Κλινική του Εθνικού Πανεπιστημίου υπήρχαν τα ακόλουθα εργαστήρια που λειτουργούσαν στο ισόγειο του "Κοργιαλενείου" Περιπτέρου:
- Μικροβιολογικόν - Βιοχημικόν Εργαστήριον.
- Ακτινολογικόν Εργαστήριον, διαθέτοντος τελείαν συσκευήν ακτίνων Roentgen (έναρξις τον Μάρτιο του 1935 9) που δωρήθηκε από το ΠΙΚΠΑ.[10] Διευθυντής του τμήματος ήταν ο Κ. Βουδούρης.[11,12] Από το 1938 το Ακτινολογικό Τμήμα εξυπηρετούσε και τις ανάγκες του "Νοσοκομείου Απόρων Παίδων Αγλαΐας Κυριακού".[13] To 1939 στο Ακτινολογικό Εργαστήριο διορίζεται βοηθός (Δ. Αναστ. Γιαννακοπούλου).[14] Το 1941 αποκτά νέο ακτινολογικό μηχάνημα, ενώ το παλιό, που ανήκε εξ ημισείας στο Πανεπιστήμιο και το Νοσοκομείο,[15] παραχωρείται στο "Νοσοκομείον Απόρων Παίδων Αγλαΐας Κυριακού".[16] Πολλές φορές ακτινογραφίες γίνονταν και στο "Λαϊκό" Νοσοκομείο, το οποίο τότε μόλις είχε αρχίσει να λειτουργεί.[17]
- Μουσείον ανατομικών παρασκευασμάτων".[18]
Προκειμένου να καλύψει τις λειτουργικές ανάγκες των ανωτέρω Τμημάτων της Κλινικής του ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς αιτείται συμπληρωματικές πιστώσεις από το Πανεπιστήμιο, του οποίου τα οικονομικά δεν ήταν σε καλή κατάσταση, και για τον λόγο αυτόν γίνονται περικοπές των ζητηθέντων.[19]

Κλινικές ή Τμήματα που υποστήριζαν την Παιδιατρική Κλινική
Α΄. Πανεπιστημιακές Κλινικές - Εργαστήρια:
1. Β΄ Παθολογική Κλινική του Πανεπιστημίου, Καθηγητής-Διευθυντής ο Βλαδίμηρος Μπένσης. Ο Υφηγητής του Α. Γούτας έκανε τα ΗΚΓραφήματα και την καρδιολογική εξέταση.[20]
2. Χειρουργική Κλινική, Καθηγητής - Διευθυντής Μαρίνος Γερουλάνος.[21]
3. Οφθαλμολογική Κλινική (Οφθαλμιατρείον), Καθηγητής - Διευθυντής Γεώργιος Κοσμετάτος.[22]
4. Μικροβιολογικό Εργαστήριο του Πανεπιστημίου (Καθηγητής Ν. Μιχαηλίδης).[23]
5. Εργαστήριο Φυσιολογίας, Καθηγητής Σπυρ. Δοντάς, όπου γίνονται οι εξετάσεις ανταλλαγής της ύλης.[24]
6. Φαρμακολογικό Εργαστήριο, Καθηγητής Γ. Ιωακείμογλου, παρασκεύαζε και χορηγούσε βιταμινούχο έλαιο, με βιταμίνες Α και D.[25]
7. Παθολογικό Ανατομείο, Καθηγητής Ι. Κατσαράς,[26] Ιστολογικές εξετάσεις, Επιμελητής Δημήτριος Ελευθερίου.[27]
8. Νεκροτομές (καθηγητής Κ. Μελησσινός[28] ή οι ιατροί της Παιδιατρικής Κλινικής).

Β΄. Νοσοκομείον Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού:
1. Χειρουργική Κλινική Μαθιού Μακκά, στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού.[29]
2. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Νοσοκομείου του Ερυθρού Σταυρού, Διευθυντής Γ. Ιωαννίδης.[30]
3. Ακτινοθεραπευτικό - Ακτινολογικό Εργαστήριο Νοσοκομείου Ερυθρού Σταυρού, Διευθυντής ιατρός Γκορίτσας (ακτινοθεραπευτικές συνεδρίες σε άρρωστα παιδιά με κακοήθειες).[31]
4. Λαρυγγολογικό Τμήμα.[32] Εκεί γινόταν διασωλήνωση ή τραχειοτομία των παιδιών που έπασχαν από διφθερίτιδα.[33,34]

Γ΄. Ιδιωτικά εργαστήρια, π.χ. Ηλεκτροδιαγνωστικών εξετάσεων.[35]
1. Αμφιθέατρο Κλινικής: Λίγους μήνες μετά την ανάληψη των καθηγητικών του καθηκόντων ο Γ.Ν. Μακκάς προσπαθεί και κατορθώνει να αποκαταστήσει τις ατέλειες του Αμφιθεάτρου της Κλινικής που βρίσκεται στον περίβολο του Νοσοκομείου Παίδων "Η Αγία Σοφία" και είχε θεμελιωθεί το 1927.[36,37]
2. Άλλοι ωφέλιμοι χώροι Κλινικής: Στην είσοδο του ισογείου του Περιπτέρου "Συγγρού" υπήρχε ένας προθάλαμος όλο τζάμια. Μόλις τον περνούσες, δεξιά κι αριστερά ήταν το λογιστήριο, με δύο κοπέλες και το τηλέφωνο. Ακολουθούσε ένας μικρός διάδρομος και δεξιά ήταν το γραφείο του Καθηγητού. Αριστερά ήταν η τραπεζαρία των ιατρών και ακολουθούσαν τα υπνοδωμάτια των ιατρών των Τμημάτων, πλην του δωματίου του ιατρού του Τμήματος των "Λοιμωδών" που βρισκόταν μέσα στο ίδιο το Τμήμα.[38]

Από τη Λειτουργία της Παιδιατρικής Κλινικής
Γενικά η λειτουργία της Παιδιατρικής Κλινικής του Εθνικού μας Πανεπιστημίου ακολουθεί την τύχη του Νοσοκομείου των Παίδων "Η Αγία Σοφία".
Αμέσως μετά την ανάληψη των καθηγητικών του καθηκόντων ο Γ.Ν. Μακκάς[39] φροντίζει για τη συμπλήρωση του επιστημονικού επιτελείου της Κλινικής του, "η κατάρτισις τούτου κατά τας αρχάς μου και η εργασία αυτού κατά τας κατευθύνσεις μου, και τούτο προς επίτευξιν της απαραιτήτου ενιαίας συνεργασίας προϊσταμένου και υφισταμένων διά την επιτέλεσιν του κυρίου, του πρωτίστου, έργου της Πανεπιστημιακής Κλινικής, της νοσηλείας και της διδασκαλίας,[40] τούτο πρέπει να συμπληρούται και διά της επιστημονικής ερεύνης, η εις ταύτην δε προπόνησις και εξοικίωσις του ιατρικού προσωπικού της Κλινικής, απαιτεί, ως ευνόητον, πολύ περισσότερον χρόνον, και ούτω μόνον από του Ιανουαρίου του έτους 1931 ήρξατο το πρώτον η εκ της Κλινικής ανακοίνωσις ενδιαφερουσών περιπτώσεων ή παρατηρήσεων, μελετών, ερευνών και στατιστικών πληροφοριών περί διαφόρων νόσων ή των αποτελεσμάτων των εις ταύτας εφαρμοσθεισών θεραπευτικών μεθόδων...".[41]
Το πρώτο προσωπικό της Παιδιατρικής Κλινικής ήταν:[42]
Διευθυντής - Καθηγητής της Κλινικής των Παίδων, και Επιστημονικός Διευθυντής του Νοσοκομείου: Γεώργιος Ν. Μακκάς.
Επιμελητής Κλινικής: Κλεόδημος Βουδούρης
Επιμελητής Εργαστηρίου: Θεοδώρα Κουκουράκη
Παν/κός Βοηθός Κλινικής: Βασίλειος Φίνος
Παν/κός Βοηθός Εργαστηρίου: Άγγελος Αργυρόπαις
Βοηθοί Νοσοκομείου: Νίκας Ζερβός, Σπυρίδων Χαροκόπος
Κλητήρ: ...
Υφηγητές:
1. Νικόλαος Σπυρόπουλος, της Παιδιατρικής (1929)
2. Κωνσταντίνος Χωρέμης, της Παιδιατρικής (1929).

Τον Δεκέμβριο του 1935 το Νοσοκομείο Παίδων με Αναγκαστικό Νόμο[43] περιέρχεται στα τμήματα του Πατριωτικού Ιδρύματος Προστασίας του Παιδιού.[44]
Κατά το Ακαδημαϊκό έτος 1935-1936 ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς απολύεται και Καθηγητής Παιδιατρικής και Διευθυντής του Νοσοκομείου αναλαμβάνει ο Κωνσταντίνος Χωρέμης.[45-47] Από το επόμενο Ακαδημαϊκό έτος Καθηγητής αναδιορίζεται ο Γεώργιος Ν. Μάκκας.[48] Η παράδοση της Κλινικής από τον έναν Καθηγητή στον άλλο δημιούργησε διάφορα προβλήματα και έγινε τελικά με έγγραφο του Πρυτάνεως.[49-52]
Στο μεταξύ, στις αρχές Μαρτίου του 1936, το Πατριωτικό Ίδρυμα Προστασίας του Παιδιού μετονομάζεται σε "Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως",[53-55] ενώ στις 23/3/1936 διορίζεται ο πρώτος Διοικητικός Διευθυντής του Νοσοκομείου ο Ιωάννης Ιωαννίδης.[56]
Μετά την ανάληψη των καθηκόντων της διακυβερνήσεως της χώρας από την Κυβέρνηση Κ. Δεμερτζή, από το νοσηλευτικό (Διευθύνουσες Αδελφές: Νένα Κατσάνου,[57-59] Δόμνα Βαλσαμά,[60] Ευφροσύνη Αργυροπούλου,[61,62] Mis Willms,[63] Κλεονίκη Κλωνάρη[64]), διοικητικό και βοηθητικό προσωπικό άλλοι απολύονται, άλλοι προσλαμβάνονται (ιματιοφύλακας,[65] λογιστής - ταμίας,[66] θυρωρός,[67] βοηθός λογιστού68), άλλοι μετατάσσονται,69 ενώ 6 μήνες αργότερα προσλαμβάνονται οι απολυθέντες,[70] απολύονται οι νεοπροσληφθέντες (φροντιστής - αποθηκάριος,[71] θυρωρός,[72-74] λογιστής - ταμίας[75]) και επανέρχονται στις θέσεις τους οι μεταταγέντες.[76,77]
Την περίοδο του 1936 λειτουργεί πλέον ολόκληρο το Τμήμα "Λοιμωδών", δεδομένου ότι διευθετείται η κατοικία των Αδελφών, οι οποίες κοιμούνται στα Περίπτερα του "Εμπορικού Συλλόγου". Καθορίζονται δύο θάλαμοι στο "Κοργιαλένειο" Περίπτερο για τη νοσηλεία παιδιών με τύφο (τυφικοί ασθενείς).
Την περίοδο αυτή υπάρχουν διάφορα προβλήματα: οι εσωτερικοί ιατροί της Κλινικής δημιουργούν πρόβλημα στη λειτουργία του Νοσοκομείου με την ιδιωτική τους πελατεία και επιπλέον απειλούν το νοσηλευτικό προσωπικό. Το γάλα Minerva το Νοσοκομείο το προμηθεύεται επί πληρωμή από την αποθήκη του ΠΙΚΠΑ. Το Νοσοκομείο νοσηλεύει, έναντι συμβολικών νοσηλείων, παιδιά του Ορφανοτροφείου Κεφαλληνίας και γίνεται η σκέψη για τη δωρεάν περίθαλψή τους, τόσο διότι το Ορφανοτροφείο είναι φτωχό, όσο και για να μην δυσαρεστηθεί ο Καθηγητής Μαρίνος Γερουλάνος (ο οποίος έχει σχέση ως Κεφαλλονίτης με το Ορφανοτροφείο), δεδομένου ότι εξυπηρετούσε το Νοσοκομείο δεχόμενος στην Κλινική του παιδιά του Νοσοκομείου με χειρουργικά προβλήματα.[78] Το 1938 φαίνεται να δημιουργεί πρόβλημα στην Παιδιατρική Κλινική και ο Διοικητικός Διευθυντής του Νοσοκομείου των Παίδων, διαταράσσοντας την εκπαίδευση των μαθητριών μαιών της Δημόσιας Μαιευτικής Σχολής.[79] Προβλήματα όμως πρέπει να δημιουργούνται στην Παιδιατρική Κλινική τόσο από τις καταχρήσεις (καυσοξύλων) του κατώτερου προσωπικού,[80-82] όσο και από τα διάφορα πειθαρχικά παραπτώματα του διοικητικού προσωπικού του Νοσοκομείου, έστω κι αν λαμβάνονται διάφορα διοικητικά μέτρα,[83] αλλά και από την ανάρμοστη και ανοίκειο συμπεριφορά ορισμένων υπαλλήλων.[84] Πρόβλημα όμως στην Παιδιατρική Κλινική δημιουργεί και το ΠΙΚΠΑ, με τον διορισμό βοηθού σε αντικατάσταση κάποιου που αποχώρησε από την Κλινική, άλλου, διαφορετικού από αυτόν που είχε προτείνει ο Καθηγητής.[85] Η ενέργεια αυτή του Προέδρου του ΠΙΚΠΑ οφείλεται σε παρέμβαση των Ανακτόρων, όπως επιμαρτυρείται από τον ένα εκ των δύο πρωταγωνιστών, της ιατρού Μαρίας Κολοκούρη.[86-104]

Ίδρυση Σχολής Επισκεπτριών Αδελφών Νοσοκόμων
Στις 26/8/1937 ο πρόεδρος του ΠΙΚΠΑ Αθανάσιος Φίλωνας ιδρύει στο Νοσοκομείο την πρώτη Σχολή Επισκεπτηριών Αδελφών Νοσοκόμων του Ιδρύματος (δεύτερη Σχολή του Νοσοκομείου), η οποία άρχισε να λειτουργεί στις 22/6/1938, ενώ το κτίριο της Σχολής πήρε τη σημερινή του μορφή στις αρχές του 1940.[105] Η στελέχωση των ιατρείων πρωτοβάθμιας περίθαλψης που επρόκειτο να ιδρύσει το ΠΙΚΠΑ δημιούργησε την ανάγκη της ιδρύσεως της Σχολής.[106-118] Σκοπός της ιδρυόμενης Σχολής είναι: "Να προετοιμάση διπλωματούχους Νοσοκόμους και Αδελφάς Επισκεπτρίας και να καταστήση ταύτας αναγκαίον και χρήσιμον παράγοντα όχι μόνον διά την θεραπείαν του ασθενούς, αλλά και διά την πρόληψιν των ασθενειών και να εξυψώση την τέχνην της νοσηλείας εις ανώτερον επίπεδον διά της εγγραμμάτου γυναικός".[119] Στο διδακτικό προσωπικό της Σχολής συγκαταλέγεται ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς και όλο το ανώτερο προσωπικό της Κλινικής του, ένα άριστο επιτελείο διδασκόντων που διέθετε η Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου.[120] Η Σχολή λειτουργεί μέχρι τις αρχές του 1940, οπότε συγχωνεύεται με τη Σχολή Αδελφών που είχε ιδρυθεί στη μνήμη της Βασιλίσσης Σοφίας[121,122] και αποτέλεσαν τη Σ.Ε.Α.Ν., δηλαδή τη Σχολή Επισκεπτριών Αδελφών Νοσοκόμων, η οποία στεγάστηκε στην Υγειονομική Σχολή της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. Από τη Σχολή αυτή πολλές Αδελφές χρημάτισαν Προϊστάμενες στα διάφορα Τμήματα της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και όχι μόνο.

Κίνδυνος Διαίρεσης της Παιδιατρικής Κλινικής
Το 1938 η Παιδιατρική Κλινική του Εθνικού Πανεπιστημίου κινδύνευσε να διασπαστεί σε δύο Κλινικές, από τις οποίες η μία θα ανήκε στο Πανεπιστήμιο και η άλλη στο ΠΙΚΠΑ.[123] Η άμεση όμως παρέμβαση του Καθηγητού Γ.Ν. Μακκά, με τα ακλόνητα επιχειρήματά του και τις άοκνες προσπάθειές του, συντελούν ώστε να μην καταστραφεί: "το υπό πάντων αναγνωριζόμενον επιτυχές έργον της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου, του πρωτίστου οργάνου πάσης διά το παιδί ενεργείας".[124-131]
Με τον Αναγκαστικό Νόμο 2014/1939 το Νοσοκομείο Παίδων "Η Αγία Σοφία" συγχωνεύεται στην "Κλινικήν Απόρων Παίδων Παναγιώτου και Αγλαΐας Κυριακού και Οικογενείας Αντωνιάδη" και αποτέλεσαν το Νοσοκομείο Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού".[132] Επικεφαλής του Προεδρείου του νέου ιδρύματος ήταν ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως Ι. Μεταξάς.[133] Το νέο ίδρυμα, Νοσοκομείο Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού",[134] περιλαμβάνει τις τρεις Παιδιατρικές Κλινικές,[135] (Α΄ Παιδιατρική Κλινική του Εθνικού Πανεπιστημίου, με Διευθυντή τον Καθηγητή Γ.Ν. Μακκά, την Β΄ Κλινική με Διευθυντή τον Καθηγητή Κ.Β. Χωρέμη, την Γ΄ Κλινική με Διευθυντή τον Υφηγητή Νικόλαο Σπυρόπουλο). Οι εκ λοιμωδών πάσχοντες ασθενείς νοσηλεύονται σε ιδιαίτερα περίπτερα, διαθέτοντα κατ' ίση αναλογία κρεβάτια για τους ασθενείς και των τριών Κλινικών. Οι ιατροί των Κλινικών αυτών δεν είχαν καλές σχέσεις μεταξύ τους, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ίδιων. Οι ιατροί του "Αγλαΐας Κυριακού" έβριζαν τους ιατρούς του "Αγία Σοφία". "Δεν χωνευόταν ο Μακκάς με τον Σπυρόπουλο, δεν χωνευόταν ο Σπυρόπουλος με τον Χωρέμη. Ο Σπυρόπουλος έβριζε τον Χωρέμη ότι δεν ξέρει Κλινική", επιμαρτυρούν διάφοροι ιατροί. "Μας πώς δεν ξέρει κλινική ο Χωρέμης! ήταν δυνατόν;", αναρωτιόταν η Μ. Κολοκούρη. "Ήταν πολύ καλός κλινικός (ο Ν. Σπυρόπουλος), μα εγωϊστής. Δεν μας άφηνε να μπούμε στην Κλινική του. Μας κυνηγούσε. Είχε πάρει πολύ αέρα από τότε που έγινε Διευθυντής στο "Αγλαΐας Κυριακού", συνεχίζει η παιδίατρος Μ. Κολοκούρη.[136] Σε λίγο καιρό ο Καθηγητής Κ.Β. Χωρέμης ζητεί να μεταφερθεί στην Κλινική του το μηχάνημα των ακτίνων Rο..ntgen που βρισκόταν στην Α΄ Παιδιατρική Κλινική, δηλαδή στο πρώην Νοσοκομείο "Η Αγία Σοφία", πρόταση που κατ' αρχήν έγινε δεκτή[137] και εκτελέστηκε λίγο αργότερα[138] και η οποία κατόπιν αποτέλεσε πρόβλημα,[139] ενώ κατόρθωσε να του παραχωρηθεί το μικροσκόπιο που μέχρι τότε υπήρχε στην Γ΄ Κλινική του Υφηγητού Ν. Σπυροπούλου.[140]
Στις 29-5-1940 στο Δ.Σ. του Νοσοκομείου Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού" ανακοινώνεται ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας κατά τη συζήτηση του οργανισμού του Ιδρύματος θεώρησε ως αντισυνταγματικό τον Νόμο 2014, με τον οποίον συγχωνεύθηκαν τα δύο Νοσοκομεία[141] και έτσι στις 3-8-1940, με τον Αναγκαστικό Νόμο 2473, τα δύο Νοσοκομεία των Παίδων διαχωρίζονται, και το Νοσοκομείο των Παίδων "Η Αγία Σοφία" αποτελεί πλέον "ίδιον Νομικόν Πρόσωπον" χωρίς να καθορίζεται η μορφή του, τελούν όμως υπό την εποπτεία και τον έλεγχο του Υπουργείου Υγιεινής.[142]
Μερικούς μήνες αργότερα η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο εναντίον της χώρας μας. Έτσι, στις 2 Νοεμβρίου 1940 το Νοσοκομείο Παίδων "Η Αγία Σοφία"[143] και στις 3 Νοεμβρίου 1940 η "Κλινική Απόρων Παίδων Παναγιώτου και Αγλαΐας Κυριακού",[144] εγκαθίστανται στην Πεντέλη, στις εγκαταστάσεις των Παιδικών Εξοχών του ΠΙΚΠΑ, ενώ τα δύο Νοσοκομεία απετέλεσαν παραρτήματα του 7ου Στρατιωτικού Νοσοκομείου που είχε έδρα το "Λαϊκόν" Νοσοκομείο.[145]
Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής η Κλινική[146-150] λειτούργησε αρχικά στο αναρρωτήριο των παιδικών εξοχών του ΠΙΚΠΑ στην Πεντέλη μέχρι τον Αύγουστο του 1943 (διέθετε εκατό πενήντα έως διακόσιες κλίνες[151-155]) και στη συνέχεια σε κτίριο μέσα στον περίβολο της Ιερατικής Ριζαρείου Σχολής, επί της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας.[156] Συνολικά τα δύο Νοσοκομεία Παίδων είχαν μόνο 50 κλίνες,[157] έναντι των 350 περίπου που διέθεταν και τα δύο μαζί στην Πεντέλη. Στη Ριζάρειο Ιερατική Σχολή δεν υπήρχε χώρος για τη στέγαση του προσωπικού, δεν υπήρχαν μαγειρείο, αποθήκες τροφίμων και υλικού και γενικά βοηθητικοί χώροι. Ως τέτοιοι χώροι χρησιμοποιήθηκαν σκηνές.[158]
Στα μαύρα εκείνα χρόνια του πολέμου και της κατοχής τα δύο Νοσοκομεία μας κράτησαν ψηλά το όνομά τους και την παράδοσή τους ζωντανή και υπαρκτή. Η λειτουργία των δύο Νοσοκομείων των Παίδων κατά τη διάρκεια της Κατοχής, παρ' όλες τις προκύψασες ατέλειες από τις δεινές καταστάσεις της εποχής, υπήρξε αληθής άθλος και συνέβαλαν "τα μέγιστα εις την προάσπισιν της υγείας της ταλαιπωρηθείσης (παιδικής) ηλικίας".[159]
Τα μαθήματα της Παιδιατρικής, ο Καθηγητής Μακκάς τα παρέδιδε στο Αμφιθέατρο του Δημοτικού Νοσοκομείου "Η Ελπίς" στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας.
Μετά την εξέταση των ασθενών στην Αθήνα, στα Εξωτερικά Ιατρεία και εφόσον αυτοί είχαν ανάγκη νοσοκομειακής περίθαλψης, μετεφέροντο με λεωφορείο (γκαζοζέν, αυτοκίνητο που λειτουργεί με ξύλα), το οποίο έθεσε στη διάθεση των δύο Νοσοκομείων Παίδων το Υπουργείο Προνοίας. Με το ίδιο αυτοκίνητο μετεφέροντο τα τρόφιμα και το προσωπικό των δύο Νοσοκομείων αυτών κατά τις ημέρες των εβδομαδιαίων εξόδων του.[160] Έτσι λοιπόν, τα βράδια, με το γκαζοζέν, τα πολύ άρρωστα παιδιά πάντα με τη συνοδεία ιατρού διακομίζονταν στην Πεντέλη. Τους χειμώνες, το χιόνι πολλές φορές έκλεινε τον δρόμο. Τότε το προσωπικό κατέβαινε στο Μοναστήρι της Πεντέλης, στα Βριλήσσια, στο Χαλάνδρι ακόμη και στη Λεωφόρο Κηφισίας και παίρνοντας αγκαλιά τα παιδιά ανηφόριζαν για το Νοσοκομείο.
Η τραγική επισιτιστική κατάσταση ολόκληρου του Ελληνικού Λαού καθίστατο επικίνδυνη και απειλούσε ολόκληρη τη φυλή μας. Τα οιδήματα από πείνα ήταν πολυάριθμα και ο κόσμος πέθαινε από ασιτία στους δρόμους.[161]
Τα τρόφιμα γενικώς εκτός από τις γαλέτες[162] και τα λαχανικά του κήπου του Νοσοκομείου τα προμήθευε στο Ίδρυμα η Υπηρεσία Κρατικών Προμηθειών. Η παντελής έλλειψη ελαίου για ένα δίμηνο έγινε "λίαν" αισθητή για το Προσωπικό του Ιδρύματος. Πάντως, σε σύγκριση με όσα υπέφερε ο κόσμος έξω στην πόλη των Αθηνών και σε ολόκληρη την Ελλάδα, το Προσωπικό του Νοσοκομείου των Παίδων υπέφερε πολύ λιγότερο.[163] Το προσωπικό, όμως, δέχεται να τρώει τα φαγητά αλάδωτα χάριν των παιδιών.[164] Την δύσκολη αυτή περίοδο της κατοχής το Δ.Σ. του Νοσοκομείου φροντίζει να καθορίσει τις μερίδες του παρεχόμενου φαγητού στα νοσηλευόμενα παιδιά.[165] Για να εξοικονομήσει χρήματα αποφασίζει να πουλήσει "την όνον" του Ιδρύματος.[166]
Στο μεταξύ τα ατροφικά οιδήματα αποτελούσαν την κύρια αιτία εισόδου στο Νοσοκομείο. Τα τότε Δ.Σ. με πολλές δυσκολίες κατόρθωσαν να βρουν λεύκωμα και βιταμίνες για τα παιδιά. Έτσι, στη Συνεδρίαση της 3-1-1942 διαμείβονται τα ακόλουθα: "Ο Καθηγητής κ. Γ. Μακκάς συγχαίρει το Δ.Σ. διά τα ανθρωπιστικά του αισθήματα και αναφέρει τα ευχάριστα αποτελέσματα τα επιτευχθέντα εντός ελαχίστων ημερών από της εισόδου των ασθενών τούτων εις το Νοσοκομείον διά της χορηγήσεως εις αυτούς λευκωμάτων, βιταμινών κ.λπ.".[167]
Υπάρχουν όμως και προβλήματα στη διαχείριση φαρμάκων, τα οποία ταλανίζουν το Νοσοκομείο. Το Δ.Σ. ζητεί εξηγήσεις από τη Διευθύνουσα και την Προϊσταμένη του "Τμήματος Συγγρού", όπου παρατηρήθηκαν οι ανωμαλίες αυτές.[168]
Αλλά το προσωπικό των Νοσοκομείων εύρισκε το κουράγιο και διοργάνωνε υπέρ των άρρωστων παιδιών γιορτή τα Χριστούγεννα. Στόλιζε με βαμβάκι και διάφορα αυτοσχέδια χριστουγεννιάτικα στολίδια το δέντρο, σε κάθε θάλαμο, τα έντυνε αγγελούδια, τους μάθαινε τραγούδια, ποιήματα, προσφέροντάς τους έτσι στιγμές ευτυχίας. Συγκλονιστικές είναι οι φωτογραφίες από αυτές τις γιορτές που προκαλούν ρίγη συγκινήσεως και εθνικής υπερηφάνειας!
Ο θάνατος όμως είναι συχνό φαινόμενο, τα παιδιά πεθαίνουν σωρηδόν.[169,170] Το Νοσοκομείο αντιμετωπίζει πρόβλημα με την ταφή των πεθαμένων παιδιών. Αρχικά τα πεθαμένα παιδιά μεταφέρονται από την Πεντέλη στο Νοσοκομείο στην Αθήνα. Οι γονείς, παρ' όλο που ειδοποιούνται μέσω του Αστυνομικού Τμήματος, μεταχειρίζονται διάφορους τρόπους για να αποφύγουν την παραλαβή τους, προφανώς γιατί το δελτίο τροφίμων του αποθανόντος τέκνου τους τούς είναι απαραίτητο για τα άλλα μέλη της οικογένειάς τους. Έτσι, τα νεκρά παιδιά παραμένουν για αρκετό χρονικό διάστημα άταφα. Αργότερα, από το καλοκαίρι του 1941, όταν δεν υπήρχε βενζίνη για τη νεκροφόρα, το πρόβλημα επιδεινώθηκε. Αποφασίσθηκε, λοιπόν, να ενταφιάζονται στην Πεντέλη, αφού ειδοποιηθεί ο πατέρας για την ημέρα και την ώρα της ταφής,[171,172] εκτός εάν ο πατέρας ήθελε να το παραλάβει και να το θάψει ο ίδιος.[173] Ο κίνδυνος όμως να ξεθαφτούν τα νεκρά αγγελούδια από τους πεινασμένους αδέσποτους σκύλους ήταν υπαρκτός. Στο προσωπικό του Νοσοκομείου προστίθεται και νέα βάρδια, αυτή στο Νεκροταφείο των αποθανόντων μικρών ασθενών.
Τον Ιούνιο του 1942 επισκέπτεται το "Νοσοκομείο εις Πεντέλη" ο κυβερνητικός Επίτροπος, ο οποίος αναφέρει τα ακόλουθα: "Εύρε τούτο εις αρίστην κατάστασιν και δη από επιστημονικής απόψεως. Το μόνον το οποίον ήτο ελλιπές είναι η μη επίσκεψις του κ. Καθηγητού και του κ. Επιμελητού της Κλινικής εις Πεντέλην, λόγω μη υπάρξεως δευτέρου δρομολογίου του αυτοκινήτου ως και πρότερον ελλείψει βενζίνης".[174,175]
Στο έργο του Νοσοκομείου σημαντική ήταν και η προσφορά των μαθητριών της Σχολής ΣΕΑΝ, οι οποίες έμεναν σε ένα σπίτι λίγο πιο κάτω από το Νοσοκομείο της Πεντέλης και ερχόντουσαν να εκπαιδευτούν στα Νοσοκομεία μας.[176] Οι μαθήτριες αυτές έκαναν πρακτική εξάσκηση κατά ομάδες, για τρεις μήνες η κάθε ομάδα.[177]
Σταδιακά το προσωπικό των Νοσοκομείων, από τη Διοίκηση έως τον κλητήρα, άρχισε να συμμετέχει ενεργά στην Εθνική Αντίσταση, ενώ τα μπλόκα των Γερμανών δεν έλειψαν και από τα Νοσοκομεία μας, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ. Φαληρέα και της τότε μαθήτριας της Σ.Ε.Α.Ν. Στέλλας Κοπριτέλη. Εκτός, όμως, από την τραγική επισιτιστική κατάσταση και τις αφάνταστες δυσκολίες της λειτουργίας του Νοσοκομείου, υπήρχαν και καθημερινές πιέσεις από τους Γερμανούς, οι οποίοι ζητούσαν από τη διεύθυνση του Νοσοκομείου να τους παραχωρήσει χώρους για την εγκατάσταση των στρατιωτών τους. Τότε (1942-1943) είχε στρατοπεδεύσει μια τεθωρακισμένη Μεραρχία Γερμανών μέσα στα πεύκα για καμουφλάρισμα, καθώς προφασίζονταν ότι επίκειται απόβαση των συμμάχων στην Αττική.[178] Τρεις φορές έκαμαν γενική έρευνα στο Νοσοκομείο.[179]
Το προσωπικό της Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής συμμετέχει επίσης στη "νοσηλεία" των παιδιών που εισάγονταν στο Παιδιατρικό Τμήμα του "Προσκαίρου Νοσοκομείου", στο οποίο υπηρετούσε ο Παιδίατρος Σταύρος Κιριμλίδης, και βρισκόταν κι αυτό στον κήπο της Ριζαρείου Ιερατικής Σχολής. Εκεί πήγαιναν όσους ψυχορραγούσαν, αυτούς που έπεφταν στους δρόμους πρησμένοι από την πείνα, τα οιδήματα και την εξάντληση, για να τους δώσουν λίγο φαγητό. Αν μόνο με το φαγητό συνερχόντουσαν, έχει καλώς. Μα συνήθως "τραβούσαν" για τον άλλο κόσμο. Στο Τμήμα αυτό υπήρχαν παιδιά με πολύ μεγάλη δυστροφία, με φοβερές κατακλίσεις. Το θέαμα ήταν φοβερό. Κόλαση! Δεν μπορούσες να τα γυρίσεις από τη μια πλευρά στην άλλη. Οι πόνοι τους ήταν φρικτοί. Το μόνο φάρμακο που υπήρχε ήταν λίγη σούπα, η στοργή και η αγάπη του προσωπικού που τα φρόντιζε".[180]
Υπο τις ως άνω απίστευτες συνθήκες λειτούργησε το Νοσοκομείο από τις 26-8-1943 μέχρι στις 12 Οκτωβρίου 1944, που έγινε η απελευθέρωση της χώρας μας από τα στρατεύματα Κατοχής του Άξονα.
Έτσι, στις 22-11-1944, μετά από αγώνες, το Νοσοκομείο επανήλθε και εγκατέστησε τα τρία Νοσηλευτικά Τμήματά του στις εγκαταστάσεις του Ιδρύματος στο Γουδί των Αθηνών. Μαζί επέστρεψε και το Τμήμα Λοιμωδών από την Αγία Βαρβάρα.[181]
Εδώ, στον περίβολο του Νοσοκομείου των Παίδων, υπάρχουν επιπλέον τρία περίπτερα που φτιάχτηκαν από τους Ιταλούς το 1942, για να τα χρησιμοποιήσουν αρχικά σαν στάβλους και αργότερα για αναρρωτήρια.[182]
Μετά από 10-12 ημέρες "εξερράγη το Επαναστατικόν Κίνημα του Δεκεμβρίου 1944".[183] Ήταν μεγάλη καταστροφή για τη χώρα μας και ιδιαίτερα για το Νοσοκομείο. Το Νοσοκομείο ήταν στην πρώτη γραμμή. Αρχίζει να βομβαρδίζεται, ενώ ο ανεφοδιασμός του Νοσοκομείου γινόταν με δυσκολία. Τα τρόφιμα του Ερυθρού Σταυρού καθημερινά τα μετέφεραν με χειράμαξα από την Πλατεία Συντάγματος στο Νοσοκομείο. Τα συνοδεύει ο Διοικητικός Διευθυντής Ι. Ιωαννίδης κρατώντας περίστροφο.[184] Στις 11-12-1944 μία βόμβα Αγγλικού αεροπλάνου έπεσε πάνω στο περίπτερο των μαγειρείων και της διαχειρίσεως τροφίμων και το κατέστρεψε,[185] την ώρα που γινόταν η διανομή των φαγητών για τα διάφορα περίπτερα του Νοσοκομείου. Ευτυχώς υπήρξαν μόνο μικροτραυματισμοί. Δυστυχώς όμως, άλλη βόμβα σκότωσε τέσσερα άτομα, δύο αδελφές και άλλους δύο, κατοίκους του Γουδιού, όταν εξερράγη στην οδό Παπαδιαμαντοπούλου κοντά στο Νοσοκομείο.[186]
Μετά το τέλος του "Επαναστατικού Κινήματος" και με χίλιες δυσκολίες κατορθώθηκε στα μέσα του Μαρτίου του 1945 να γίνει το Νοσοκομείο κάτοχος όλων των κτιρίων του Ιδρύματος και να εγκαταλείψουν το Νοσοκομείο τόσο οι Ιταλοί όσο και οι τελευταίοι τραυματίες των Ταγμάτων Ασφαλείας.[187]
Τα κτίρια οι Ιταλοί τα άφησαν σε οικτρή κατάσταση, με πολύ μεγάλες φθορές. Έγιναν οι επείγουσες και απαραίτητες μικροεπισκευές, οι οποίες συνεχίστηκαν για αρκετό διάστημα. Το Υπουργείο Υγιεινής κάλυψε μόνο την επισκευή της οροφής του καταστραφέντος μαγειρείου, διαρρύθμισε τον χώρο του Γαλακτοκομείου του Τμήματος Συγγρού και επιδιόρθωσε το καλοριφέρ του Τμήματος Λοιμωδών Νόσων.[188] Παράλληλα, τα δύο Νοσοκομεία Παίδων ανταλλάσσουν τα έπιπλα που ανήκουν στο κάθε ένα και λόγω των συνθηκών βρέθηκαν στο άλλο.[189]
Το προσωπικό του Νοσοκομείου διατρέφεται με τρόφιμα που τους παραχωρούν οι Αμερικάνοι, "κάτι σούπες, κάτι μπιζέλια, κάτι κονσέρβες κ.ά.", λέγει ο Γρηγόρης Φαληρέας.[190] Η νοσηλεία των παιδιών ήταν πλέον πιο προσεκτική και εμπεριστατωμένη.[191] Με τη συνδρομή των διαφόρων ξένων Οργανώσεων αρχίζουν να επισκευάζονται τα Ιταλικά Περίπτερα, τα οποία αργότερα θα αποτελέσουν νοσηλευτικές μονάδες.
Στη μεταπολεμική αυτή περίοδο το Νοσοκομείο αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα. Τα κτίρια είχαν υποστεί φοβερές καταστροφές, ο εξοπλισμός τους είχε χαθεί, χρήματα δεν υπήρχαν, οι επιδημίες διαδέχονταν η μία την άλλη. Τα ανάπηρα παιδιά από φυματίωση των οστών περίμεναν βοήθεια. Έτσι αποφασίζεται κατ' αρχήν η ίδρυση στο Νοσοκομείο των Παίδων Χειρουργικού - Ορθοπεδικού Τμήματος, με τη βοήθεια της Ούνρα.[192-196] Παράλληλα, αποφασίζεται να ιδρυθεί στον χώρο του Νοσοκομείου Βουστάσιο, Πτηνοτροφείο και Χοιροστάσιο.[197]
Την περίοδο αυτή ο Διευθυντής του Νοσοκομείου Ι. Ιωαννίδης βρίσκεται σε διαπραγματεύσεις με την Ούνρα: "Όπως το Νοσοκομείον των Παίδων αποβεί Εκπαιδευτικόν Κέντρον εις τα Παιδιατρικά όλων των μαθητριών των αναγνωρισμένων Σχολών Νοσοκόμων και Αδελφών Επισκεπτριών".[198]
Στις 5 Μαρτίου 1946 ο καθηγητής Γεώργιος Μακκάς πεθαίνει από εγκεφαλική αιμορραγία και σε λίγες ημέρες τον διαδέχεται ο καθηγητής Χωρέμης. Μία νέα εποχή αρχίζει να ανατέλλει για το Νοσοκομείο και την Παιδιατρική γενικότερα.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ
Η εκπαιδευτική δραστηριότητα της Κλινικής διαχωρίζεται σαφώς σε προ-πτυχιακή, μεταπτυχιακή και τη συνεχή διά βίου μετεκπαίδευση των παιδιάτρων.

α. Προπτυχιακή Εκπαίδευση:
Ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς δίδαξε στους φοιτητές "Κλινικήν Παιδιατρικήν" σε όλη την περίοδο της καθηγεσίας του, ενώ καθημερινά την επίσκεψή του, στους νοσηλευτικούς θαλάμους των Περιπτέρων ή τα Εξωτερικά Ιατρεία, παρακολουθούσαν οι φοιτητές και οι μαθήτριες των διαφόρων Νοσηλευτικών Σχολών.
"Κλινικήν Παιδιατρικήν" δίδαξαν και οι Υφηγητές:
α. Νικόλαος Σπυρόπουλος (1929), "εν τω αμφιθεάτρω του Ευαγγελισμού", Τετάρτη και Παρασκευή 12-1 μ.μ.
β. Κωνσταντίνος Χωρέμης (1929 Υφηγητής, 1935 Καθηγητής), "εν τω Δημοτικώ Βρεφοκομείω" "καθ' ημέρας και ώρας ορισθησομένας".
γ. Κλεόδημος Βουδούρης (Υφηγητής το 1935), "καθ' ημέρας και ώρας ορισθησομένας"
δ. Βασίλειος Φίνος (Υφηγητής το 1936), "καθ' ημέρας και ώρας ορισθησομένας".
Υπεύθυνοι των φροντιστηριακών ασκήσεων των φοιτητών ήταν οι εκάστοτε επιμελητές της Κλινικής.
Ο συνολικός αριθμός των φοιτητών[199] που ασκήθηκαν την περίοδο του Καθηγητού Γεωργίου Ν. Μακκά ήταν 4.[233] φοιτητές (πίνακας 1):
Ο Γ.Ν. Μακκάς[200] εκπαιδεύει παράλληλα και μαθήτριες διαφόρων Νοσηλευτικών Σχολών στη "νοσηλευτική Παιδιατρική και την Παιδοκομία και κοινωνική Υγιεινή":
"Η Παιδιατρική Κλινική εκπλήρωσε πλήρως και την υποχρέωσίν της όσον αφορά την ειδίκευσην καταλλήλου γυναικείου προσωπικού εις την Βρεφοκομίαν, εις τα της νοσηλείας των Παίδων και εις τα της κοινωνικής Υγιεινής κ.τ.λ., διότι η Παιδιατρική Κλινική απετέλεσε κέντρον διδασκαλίας:

α. της Βρεφοκομίας:
- εις τας μαθητρίας του Δημοσίου Μαιευτικού Σχολείου τας τε επιστήμονας και τας πρακτικάς,
- εις τας μαθητρίας της Μαιευτικής Σχολής Μαρίκας Ηλιάδη,
- εις τας μαθητρίας της Σχολής Νοσοκόμων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, εις τας μαθητρίας της ετησίου Σχολής Επισκεπτριών Αδελφών.
β. της Παιδιατρικής (κατά περιόδους):
- εις τους υποψηφίους Σχολιάτρους,
- εις τους μαθητάς της Δημοσίου Υγιειονομικής Σχολής.
Διδάσκει επίσης στις Σχολές τους "Κλινική Παιδιατρική".[201]
"Προς τούτοις εις τον Διεθυντήν της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου, ανετέθη η διδασκαλία:
γ. μαθημάτων Παιδιατρικής:
- εις τας μαθητρίας της Σχολής Επισκεπτριών Αδελφών του Υγειονομικού Κέντρου Αθηνών,
- εις τας μαθητρίας της Σχολής Επισκεπτριών και Νοσοκόμων του ΠΙΚΠΑ".
Ο Γ.Ν. Μακκάς δίδαξε Παιδιατρική και:
- στη Σχολή Επισκεπτριών Αδελφών του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (έξι διαλέξεις),[202]
- στο Μαιευτικόν Σχολείον (Σχολή Μαιών της Μαιευτικής Κλινικής του Παν/μίου Αθηνών),[203]
- στη Σχολή Μαιών "Βιργινία Σκυλίτση", του "Ιδρύματος Μαρίκα Ηλιάδη Δωρεά Έλενας Ελ. Βενιζέλου".[204]
- στη Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων του "ΠΙΚΠΑ" που είχε ιδρυθεί στον περίβολο του Νοσοκομείου Παίδων "Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ".[205]

Έγινε λοιπόν η Παιδιατρική Κλινική και το Νοσοκομείο των Παίδων "Κέντρο εκπαίδευσης της Παιδιατρικής Επιστήμης". Έτσι, ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς μαζί με το επιτελείο του συνετέλεσε, ώστε το κοινό να αποκτήσει εμπιστοσύνη στο Νοσοκομείο Παίδων "Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ":
"Η μακρά, μεθοδική και λίαν καρποφόρος διδασκαλία της Παιδιατρικής εις ολοέν ευρυνόμενον κύκλον φοιτητών της Ιατρικής και ιατρών και η καθημερινή λεπτομερής και εμπεριστατωμένη παρακολούθησις των τε εσωτερικών και εξωτερικών αρρώστων του Νοσοκομείου των Παίδων, έδωσαν σπουδαίαν ώθησιν εις την μόρφωσιν των από του 1929 και εντεύθεν εξερχομένων του Πανεπιστημίου Ελλήνων ιατρών και μεγάλως συνετέλεσαν εις την εδραίωσιν της εμπιστοσύνης του κοινού προς το ίδρυμα τούτο".206

β. Μεταπτυχιακή εκπαίδευση
Για πρώτη φορά την περίοδο αυτή υπάρχουν επίσημα στοιχεία σχετικά με τη μεταπτυχιακή εκπαίδευση στην Παιδιατρική Κλινική του Εθνικού Πανεπιστημίου. Κατόρθωσε, επίσης, ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς να φθάσει την ειδίκευση της Παιδιατρικής στη χώρα μας σε ζηλευτά επίπεδα, όπως ομολογείται από τον Υφηγητή Βασίλειο Φίνο:
"Αλλ' ας επανέλθω εις την τελευταίαν δεκαετίαν. Οποία δεκαετία και οποίος φωτεινός ορίζων περιβάλλει ταύτην. Διδασκαλία καθημερινή και επί μακράς ώρας, εξονύχισις όλων των ζητημάτων από του απλουστέρου μέχρι και του πολυπλοκωτέρου, επιστημονική παραγωγικότης εκπληκτική, προτροπή προς ερεύνας, καθοδήγησις περί το σκέπτεσθαι και μεθοδικότης τοιαύτη, ώστε μεθ' υπερηφανείας δυνάμεθα να είπωμεν ότι η Παιδιατρική εν Ελλάδι, χάρις εις Σας σεβαστέ μας Καθηγητά, ευρίσκεται εις το αυτό επίπεδον ως και τη ξένη και ότι η ειδίκευσις εις ταύτην επιτελείται αρτίως, χωρίς να υφίσταται ανάγκη προσφυγής εις το εξωτερικόν".[207]
Έτσι, ο αριθμός των πτυχιούχων ιατρών, οι οποίοι παρακολούθησαν "την εις την Παιδιατρικήν Κλινικήν επιτελουμένην εργασίαν, είτε προς ειδίκευσιν εις την Παιδιατρικήν είτε προς προσαύξησιν των εις ταύτην γνώσεων αυτών, από το 1929 έως το 1938: ανέρχεται εις 125... εξασκούντων ευδοκίμως την Παιδιατρικήν εις όλην την Ελλάδα και μεταξύ τούτων ανάδειξις 25 αριστέων, οίτινες ου μόνον ευδοκίμησαν πρακτικώς, αλλά διεκρίθησαν και δι' ωραίων επιστημονικών εργασιών".[208] "Οι 25 αριστείς ήσαν οι ακόλουθοι: Κοκκινάκης Ζαχαρίας, Φίνος Βασίλειος, Αργυρόπαις Άγγελος, Ζερβός Νίκας, Χαροκόπος Σπυρίδων, Σταυρόπουλος Ιωάννης, Σπηλιόπουλος Γεώργιος, Βεζυρούλης Αίας, Αρφαράς Φειδίας, Τσάμης Γεώργιος, Φιλιππάκης Ευθύμιος, Φλώρος Ζαχαρίας, Ταλλίδης Φιλώτας, Κολοκούρη Μαρία, Καλαφούτης Νικόλαος, Παπαφωτίου Κούλα, Φωτόπουλος Δημήτριος, Γούσιος Δημήτριος, Παρασκευόπουλος Νικόλαος, Περδικολόγος Μίνως, Παπαθωμάς Αλέξανδρος, Παππάς Κωνσταντίνος, Απολλωνίδου Καλλιόπη, Μανίκου, Μυστακίδης".[209] Από το 1939 έως το 1945 ανέρχονται σε 64.[210]
Οι πρώτοι αυτοί ειδικευμένοι παιδίατροι συνέβαλαν σημαντικά στην προαγωγή της υγείας του παιδιού, ειδικά υπό τις συνθήκες πολέμου που άσκησαν το λειτούργημά τους.

γ. Συνεχής Εκπαίδευση
Παράλληλα ο Γ.Ν. Μακκάς στην προσπάθειά του για μεταπτυχιακή επιμόρφωση των παιδιάτρων, με πρωτοβουλία του, ίδρυσε στις 25-2-1931 την Ελληνική Παιδιατρική Εταιρεία, της οποίας υπήρξε πρώτος Πρόεδρος.[211] Με την ίδρυση της Εταιρείας οι Παιδίατροι "εξασφάλισαν βήμα ανακοινώσεως και όργανον δημοσιεύσεως πάσης ελληνικής παιδιατρικής εργασίας". Έτσι, στις τακτικές Συνεδρίες της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας οι "εκ των Παιδιατρικών Κλινικών - Τμημάτων και Εξωτερικών Ιατρείων προερχόμεναι εργασίαι αποτελούσαν κάτοπτρον των εις ταύτας συντελουμένης επιστημονικής εργασίας".[212]

ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟ ΕΡΓΟ[213-217]
Στην ιστορούμενη περίοδο στην Α΄ Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών νοσηλεύονται συνολικά 22.171 άρρωστα παιδιά, στα δε Εξωτερικά Ιατρεία εξετάζονται περίπου 72.000[218-221]

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ
"Το εξαιρετικόν πεδίον δράσεως του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά είναι τα προβλήματα κοινωνικής υγιεινής, τα οποία γνωρίζει να ερευνά και διονυχίζει με μεγάλην εμβρίθειαν".[222] Έτσι και μετά την ανάληψη των καθηγητικών του καθηκόντων ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς ερευνά διάφορα θέματα, τα περισσότερα των οποίων αφορούσαν νοσήματα ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για την Ελλάδα,[223] ερυθροβλαστώσεως (Μεσογειακή αναιμία), πόνου (καλα-αζάρ), κυαμισμού, κ.λπ.[224] καθώς και "πλείστας εκ των παρ' ημίν επιπολαζουσών νόσων".[225] Ασχολείται ιδιαίτερα με την Μεσογειακή Αναιμία, την οποία ονομάζουν "ιδιόρρυθμον τύπον αναιμίας" ή ομιλούν "Περί ιδίας βαρείας νόσου της Ερυθροποιήσεως".
Το επιστημονικό προσωπικό της Κλινικής ασχολείται επίσης με λοιμώδη νοσήματα, τη φυματίωση, νοσήματα του πεπτικού, του αναπνευστικού, του ουροποιητικού και του νευρικού συστήματος, τις αβιταμινώσεις, την ορονοσία, τα νοσήματα του αίματος, τις κακοήθειες, ενώ δεν λείπουν οι στατιστικές κλινικές μελέτες κ.ά.
Οι ανακοινώσεις των αποτελεσμάτων από την έρευνα που εκτελείται στην Κλινική γίνονται κυρίως στις Συνεδριάσεις της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας τόσο από τον ίδιο όσο και από τους συνεργάτες του.

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ
Εκδόσεις:
- Παιδιατρική κατά Μακκά, Αθήνα 1936.
- Αρχεία Παιδιατρικής Κλινικής: Θεωρώντας ο Καθηγητής την ύπαρξη Αρχείων "κάτοπτρον" της εργασίας που επιτελείται στην Παιδιατρική Κλινικήν αποφασίζει και εκδίδει τα "Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής του Αθήνησι Πανεπιστημίου" σε τρεις τόμους 600, 500 και 800 σελίδων, στους οποίους περιλαμβάνονται όλες οι επιστημονικές εργασίες που δημοσιεύθηκαν ή ανακοινώθηκαν από τον ίδιο ή τους συνεργάτες του από το έτος 1931 μέχρι και το έτος 1939.[226]
- Δελτίον Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας.
- Σπηλιοπούλου Γ. Επίτομος Διαγνωστική και Θεραπευτική των Παιδικών Νόσων. Αθήναι 1936.
- Σπυρίδωνος Χαροκόπου. Αι εγκεφαλίτιδες. Αθήναι 1939.

Διδακτορικές Διατριβές-Υφηγεσίες
Στην περίοδο αυτή (1929 - 1939) εκπονήθηκαν επτά "Διατριβαί επί Διδακτορία"[227] των: Φίνου Βασιλείου, Ζερβού Νίκα, Χαροκόπου Σπυρίδωνος, Σταυροπούλου Ιωάννου, Σπηλιοπούλου Γεωργίου, Βεζυρούλη Αίαντος, Αρφαρά Φειδίου.
Εκπονήθηκαν επίσης και δύο "Διατριβαί επί Υφηγεσία:
- Κλεόδημος Βουδούρης (7-5-1935), με θέμα: "Περί της καθόλου στομαχικής πέψεως παρά τοις παιδίοις, περί των αλλοιώσεων του γαστρικού υγρού κατά την διαδρομήν της σπλαγχνικής λεϊσμανιάσεως και της εξελίξεως αυτού υπό την επίδρασιν της θεραπείας".
- Βασίλειος Φίνος (3-11-1936), με θέμα: "Περί των σφαιρινών του ορού του αίματος επί λεϊσμανιάσεως και της σημασίας αυτών επί των οροδιαγνωστικών μεθόδων αυτής".
Δημοσιεύσεις: Ο Καθηγητής Γ.Ν. Μακκάς δημοσίευσε πάρα πολλές μελέτες και πραγματείες στα περιοδικά, "Κλινική", "Αρχεία Ιατρικής", "Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας", φυσικά στο "Δελτίον της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας" κ.λπ., όλες δε τις εργασίες της Κλινικής του τις συγκέντρωσε και τις δημοσίευσε στα "Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής".[228] Συνολικά κατορθώθηκε να βρεθούν 206 δημοσιευμένες εργασίες.
Ανακοινώσεις: Οι ανακοινώσεις των αποτελεσμάτων από την έρευνα που εκτελείται στην Κλινική γίνονται κυρίως στις Συνεδριάσεις της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας τόσο από τον ίδιο όσο και από τους συνεργάτες του. Συνολικά ο Γ.Ν. Μακκάς έκανε 107 ανακοινώσεις.

Chronicle of the Pediatric Clinic: 1929-1946
Y.G. Tsoukalas, G.Y. Tsoukalas
(Ann Clin Paediatr 2005; 52(4):392-410)

This is an effort to register the Pediatric Clinic of "St Sophie's" Children's Hospital organization and operation system during G.N. Maccas professorship as well as the evaluation of the clinic's nursing, instructive, inquiring and authorial work.

Key words: G.N. Maccas, "St Sophie's" Children's Hospital, Pediatric Clinic of the University of Athens, Patriotic Institution of the Social Services and Conception.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Σημειώσεις καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αύγουστος 1938.
2. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. Εν Χειρόγραφα ιατρού Γεωργίου Ν. Μακκά, "ΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ Η "ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ"". Αθήναι. 1929, σ. 3.
3. Φίνου Β. Στατιστική του Νοσοκομείου των Παίδων ""Αγία Σοφία" από της ιδρύσεώς του μέχρι σήμερον (1900-1936), "Αρχεία Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας". έτος 6ον, αριθμ. 1, Αθήναι. 1937, σ. 60-96, (63).
4. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αι κατά την διετίαν 1935-1936 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Αθήναι. 1935, Τόμος Β΄, σ. 382.
5. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αι κατά την τετραετίαν 1931-1934 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Τόμος Α΄, Πρόλογος, Αθήναι. 1935.
6. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία". Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 13η Συνεδ. 3-1-1942, σ. 23.
7. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία". Πρακτικά Δ.Σ., Συνεδρίασις 2-11-1945. Αθήναι. 1940-1946, σ. 191.
8. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία". Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 13η Συνεδρίασις 3-1-1942, σ. 85.
9. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αι κατά την τετραετίαν 1931-1934 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Τόμος Α΄, Πρόλογος, Αθήναι. 1935.
10. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως. Ενάτη Συνεδρίασις 21-12-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 29-31.
11. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως. Δεκάτη Εβδόμη Συνεδρίασις 26-8-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 67,71.
12. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως. Εβδόμη Συνεδρίασις 26-5-1939. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 280,287,289.
13. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως. Δεκάτη Τρίτη Συνεδρίασις 22-9-1939. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 333.
14. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως. Δεκάτη Συνεδρίασις 11-8-1939. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 315,321-3.
15. Νοσοκομείον Παίδων "Αγλαΐας Κυριακού". Πρακτικά Δ.Σ. 1η Συνεδρίασις 15-2-1941. Αθήναι. 1941, σ. 1.
16. Νοσοκομείον Παίδων "Αγλαΐας Κυριακού". Πρακτικά Δ.Σ. 9η Συνεδρίασις 22-7-1941. Αθήναι. 1941, σ. 56.
17. Κολοκούρη Μ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1996.
18. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αι κατά την διετίαν 1935-1936 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Αθήναι. 1935, Τόμος Β΄, σ. 382.
19. Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου Ακαδημαϊκού έτους 1931-1932. ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΛΣΤ΄ 28-6-1932. Αθήναι. 1931-1932, Τόμ. ΜΓ΄, σ. 235.
20. Δ.Ε.Π.Ε., Έτος 7ον, αριθμ. 1, Αθήναι. 1937, σ. 28.
21. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 373,466.
22. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1935, Τόμ. Α΄, σ. 213.
23. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1935, Τόμ. Α΄, σ. 102.
24. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 375.
25. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 36.
26. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά.Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 373, 462.
27. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1935, Τόμ. Α΄, σ. 421.
28. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 466.
29. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1935, Τόμ. Α΄, σ. 97,458, και Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 370.
30. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1935, Τόμ. Α΄, σ. 97.
31. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1935, Τόμ. Α΄, σ. 208,280.
32. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 373.
33. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 373.
34. Κολοκούρη Μ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1996.
35. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αθήναι. 1937, Τόμ. Β΄, σ. 588.
36. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. Εν χειρόγραφος επιστολή του Γ.Ν. Μακκά προς τον Πρύτανιν του Αθήνησι Πανεπιστημίου. Αθήναι. 1929.
37. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου Ακαδημαϊκού έτους 1929-1930. ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΚΔ΄, 14-1-1930. Αθήναι. 1929-1930, Τόμ. ΜΑ΄, σ. 144-146.
38. Κολοκούρη Μ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1996.
39. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. Εν Χειρόγραφα ιατρού Γεωργίου Ν. Μακκά. "ΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ Η "ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ"". Αθήναι. 1929, σ. 4.
40. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αι κατά την τετραετίαν 1931-1934 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Αθήναι. 1935, Τόμος Α΄, Πρόλογος.
41. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αι κατά την τετραετίαν 1931-1934 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Αθήναι. 1935, Τόμος Α΄, Πρόλογος.
42. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Αναγραφαί Αρχών και Προγραμμάτων. Αθήναι: 1929-1930.
43. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος. Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 570, Αναγκαστικοί Νόμοι. Εν Αθήναις τη 20 Νοεμβρίου 1935. σ. 2825,2830-2831.
44. Πατριωτικόν Ίδρυμα Προστασίας του Παιδιού. Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου, Συνεδρίασις Εξηκοστή Δευτέρα, 27 Δεκεμβρίου 1935. Τόμ. 5ος (15-4-1929 - 27-12-1935), σ. 122.
45. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. ΦΕΚ 43/10-4-1935, Β. Διάταγμα. Έγγραφον του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Παιδείας. αριθμ. πρωτοκ. 23.632/10-4-1935.
46. Προσωπική Μαρτυρία της θυγατρός του Γ.Ν. Μακκά, Έλλης Μακκά-Κοσμετάτου.
47. Λούρου Ν.Κ. Χθες. Αθήνα: 1981, σ. 156-157.
48. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. ΦΕΚ 15/25-1-1936. Β. Διάταγμα, & Έγγραφον του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Παιδείας. αριθμ. πρωτοκ. 7705/25-1-1936.
49. Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών: Έγγραφον Πρυτάνεως, αριθμ. πρωτοκ. 7183/31-1-1936.
50. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Ιατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 25-4-1940. Αθήναι. 1940-1941, Τόμ. Κ΄, σ. 2-8.
51. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. Αίτησις παραιτήσεως Βασιλείου Γ. Κωνσταντινίδη, αριθμ. πρωτοκ. 193/12-2-1936, & Αίτησις παραιτήσεως Νικηφόρου Γ. Ζερβού, 12-2-1936, & Αίτησις παραιτήσεως Νίκου Σ. Καλαφούτη, 12-2-1936.
52. Κολοκούρη Μ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1996.
53. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος. Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 45, Αναγκαστικοί Νόμοι, "Περί οργανώσεως Πατριωτικού Ιδρύματος Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως". Εν Αθήναις τη 23 Ιανουαρίου 1936, σ. 179,184-185.
54. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενάτη Συνεδρίασις 12-9-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 174.
55. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Εικοστή Πρώτη Συνεδρίασις 20-12-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 92-94.
56. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δευτέρα Συνεδρίασις 23-3-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 5,7.
57. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
58. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πέμπτη Συνεδρίασις 15-7-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 15.
59. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πρώτη Συνεδρίασις 31-1-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 97,98,102-104.
60. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
61. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Εβδόμη Συνεδρίασις 19-10-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 22.
62. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πρώτη Συνεδρίασις 31-1-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 97,98,102-104.
63. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δεκάτη Τετάρτη Συνεδρίασις 31-5-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 55-56.
64. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενάτη Συνεδρίασις 12-9-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 174.
65. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
66. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
67. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
68. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενάτη Συνεδρίασις 21-12-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 29-31.
69. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
70. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενάτη Συνεδρίασις 21-12-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 29-31.
71. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πρώτη Συνεδρίασις 18-3-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 1-2,4-5.
72. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πρώτη Συνεδρίασις 18-3-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 1-2,4-5.
73. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δευτέρα Συνεδρίασις 23-3-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 5,7.
74. Πατριωτικόν Ίδρυμα Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
75. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
76. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πέμπτη Συνεδρίασις 15-7-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 15.
77. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πέμπτη Συνεδρίασις 15-7-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 15.
78. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. Εν χειρόγραφος επιστολή του Διοικητικού Διευθυντού του Νοσοκομείου Παίδων Ι. Ιωαννίδου, προς τον κ. Γ.Ν. Μακκάν Καθηγητήν του Πανεπιστημίου. Εν Αθήναις τη 4 Ιουνίου 1936.
79. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ, Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική. αριθμ. πρωτ. 386, Αθήναι. 20-7-1938.
80. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Πρώτη Συνεδρίασις 18-3-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 1-2,4-5.
81. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δευτέρα Συνεδρίασις 23-3-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 5,7.
82. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
83. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δωδεκάτη Συνεδρίασις 19-4-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 47-48.
84. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δεκάτη Πέμπτη Συνεδρίασις 9-7-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 59-60.
85. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Εικοστή Πρώτη Συνεδρίασις 20-12-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 88.
86. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 8-9,11.
87. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενάτη Συνεδρίασις 21-12-1936. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 29-31.
88. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δωδεκάτη Συνεδρίασις 19-4-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 47-48.
89. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δεκάτη Τρίτη Συνεδρίασις 7-5-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 53.
90. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δεκάτη Εβδόμη Συνεδρίασις 26-8-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 67, 71.
91. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου Ακαδημαϊκού έτους 1937-1938, ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΙΕ΄, 19-7-1938. Αθήναι. 1937-1938, Τόμ. ΜΘ΄, σ. 365.
92. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ογδόη Συνεδρίασις 29-8-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 170.
93. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία" - Παιδιατρική Κλινική, αριθμ. πρωτ. 404, Αθήναι. 31-8-1938.
94. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δωδεκάτη Συνεδρίασις 3-11-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 194-195,198.
95. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 6η 29-5-1940. Αθήναι. 1939-1940, σ. 8.
96. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 3η 12-12-1940. Αθήναι. 1939-1940, σ. 23.
97. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 5η 22-2-1941. σ. 33, Αθήναι. 1939-1940.
98. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 11η 5-11-1941. Αθήναι. 1939-1940, σ. 59,70.
99. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 13η 3-1-1942. Αθήναι. 1939-1940, σ. 85.
100. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 16η 15-5-1942. Αθήναι. 1939-1940, σ. 104-105.
101. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 16η 15-5-1942. Αθήναι. 1939-1940, σ. 103-104.
102. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 18η 30-6-1942. Αθήναι. 1939-1940, σ. 120.
103. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 19η 4-8-1942. Αθήναι. 1939-1940, σ. 121.
104. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945. Αθήναι. 1939-1940, σ. 186.
105. ΠΙΚΠΑ: Πρακτικά Συνεδριών Γενικού Συμβουλίου, Συνεδρ. Αριθ. 2. Αθήναι 27-11-1939, Τόμ. 1ος, σ. 4.
106. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δεκάτη Εβδόμη Συνεδρίασις 26-8-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 67, 71.
107. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δεκάτη Τετάρτη Συνεδρίασις 31-5-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 55-56. - Παιδολογία, Μηνιαίον Περιοδικόν του ΠΙΚΠΑ: Αι περιστεραί του Πολιτισμού, Η Σχολή Νοσοκόμων και Επισκεπτριών Αδελφών του Πατριωτικού Ιδρύματος. Αθήναι. Μάιος 1939.
108. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Τετάρτη Συνεδρίασις 15-4-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 114-7.
109. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Εικοστή Πρώτη Συνεδρίασις 20-12-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 92-94.
110. Χαρίτου-Χατζοπούλου Ε. (Διδάσκουσα Αδελφή της Σχολής Αδελφών του Νοσοκομείου Παίδων "Η Αγία Σοφία", 1938-1940. Διπλωματούχος Αδελφή Σ.Ε.Α.Ν.): Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα. 1995.
111. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενάτη Συνεδρίασις 12-9-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 174.
112. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Εικοστή Πρώτη Συνεδρίασις 20-12-1937. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 92-94.
113. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Έκτη Συνεδρίασις 27-6-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 142,145,147-148.
114. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ογδόη Συνεδρίασις 23-6-1939. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 295.
115. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενάτη Συνεδρίασις 27-7-1939. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 295.
116. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Δεκάτη Συνεδρίασις 11-8-1939. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 315,321-323.
117. ΠΙΚΠΑ: Πρακτικά Διοικούσης Επιτροπής της 9-11-1939. Αριθμ. Συνεδρίας 10, Τόμ. 1ος, Αθήναι. 1939.
118. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Ενδεκάτη Συνεδρίασις 8-9-1939. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 325,328-331.
119. Παιδολογία, Μηνιαίον Περιοδικόν του ΠΙΚΠΑ: Αι περιστεραί του Πολιτισμού. Η Σχολή Νοσοκόμων και Επισκεπτριών Αδελφών του Πατριωτικού Ιδρύματος, Αθήναι. Μάιος 1939.
120. Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως: Εβδόμη Συνεδρίασις 29-7-1938. Τόμ. 6ος (Μάρτιος 1936 - Σεπτέμβριος 1939), σ. 153-154.
121. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος: Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 136. Αναγκαστικοί Νόμοι, 613. 1937, "Περί ιδρύσεως και λειτουργίας Σχολής Αδελφών Επισκεπτριών και Νοσοκόμων", Εν Αθήναις τη 9 Απριλίου 1937, σ. 902-904. - Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος: Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 391, Διατάγματα, 613. 1937, "Περί οργανισμού Σχολής Αδελφών Επισκεπτριών και Νοσοκόμων", Εν Αθήναις τη 6 Οκτωβρίου 1937, σ. 2535-2542. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος: Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 525, Αναγκαστικοί Νόμοι, υπ' αριθ. 1007. 1937, "Περί τροποποιήσεως του Α.Ν. 61)1937" "Περί ιδρύσεως Σχολής Αδελφών Επισκεπτριών και Νοσοκόμων", Εν Αθήναις τη 29 Δεκεμβρίου 1937, σ. 3335-3336.
122. Κοπριτέλλη-Μεγάλου Στ. Προσωπική μαρτυρία μαγνητοφωνημένη. Αθήνα: 1997.
123. Το Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία" από το 1918-1939 ήταν κυρίως παράρτημα του ΠΙΚΠΑ.
124. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά.
Επιστολή Προέδρου ΠΙΚΠΑ, προς καθηγητήν Γ.Ν. Μακκά. αριθμ. πρωτ. 6238, Αθήναι. 12-7-1938.
Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική, αριθμ. πρωτ. 383, Αθήναι. 19-7-1938.
Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς τον Πρύτανιν, καθηγητήν Γεώργιον Θ. Φωτεινόν. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική, αριθμ. πρωτ. 384, Αθήναι. 19-7-1938.
Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου, αριθμ. πρωτ. 386, Αθήναι. 20-7-1938.
Επιστολή Προέδρου ΠΙΚΠΑ, προς καθηγητή Γ.Ν. Μακκά. αριθμ. πρωτ. 6687, Αθήναι. 1-8-1938.
Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου, αριθμ. πρωτ. 391, Αθήναι. 5-8-1938.
Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς τον Πρύτανιν, καθηγητήν Γεώργιον Θ. Φωτεινόν. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική, αριθμ. πρωτ. 392, Αθήναι. 5-8-1938.
Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου, αριθμ. πρωτ. 404, Αθήναι. 31-8-1938.
125. Αρχείον Οκογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Σημειώσεις καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Αύγουστος 1938.
126. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή Προέδρου ΠΙΚΠΑ, προς καθηγητήν Γ.Ν. Μακκά. αριθμ. πρωτ. 6238, Αθήναι. 12-7-1938.
127. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική. αριθμ. πρωτ. 383, Αθήναι: 19-7-1938.
128. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς τον Πρύτανιν, καθηγητήν Γεώργιον Θ. Φωτεινόν. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική. αριθμ. πρωτ. 384, Αθήναι. 19-7-1938.
129. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή Προέδρου ΠΙΚΠΑ, προς καθηγητή Γ.Ν. Μακκά. αριθμ. πρωτ. 6687, Αθήναι. 1-8-1938.
130. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς Πρόεδρον του ΠΙΚΠΑ. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία", Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου. αριθμ. πρωτ. 391, Αθήναι. 5-8-1938.
131. Αρχείον Οικογενείας Γεωργίου Ν. Μακκά. Επιστολή καθηγητού Γ.Ν. Μακκά προς τον Πρύτανιν, καθηγητήν Γεώργιον Θ. Φωτεινόν. Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία" Παιδιατρική Κλινική. αριθμ. πρωτ. 392, Αθήναι. 5-8-1938.
132. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος: Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 440, Αναγκαστικοί Νόμοι, 2014, "Περί συχωνεύσεως του Νοσοκομείου των Παίδων "Η Αγία Σοφία" μετά της Κλινικής Απόρων Παίδων Αγλαΐας Π. Κυριακού και οργανώσεως της λειτουργίας αυτής". Εν Αθήναις τη 14 Οκτωβρίου 1939, σ. 2843-2846.
133. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού": Πρακτικά Δ.Σ. Αθήναι. 1939-1940, σ. 3.
134. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος: Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 440, Αναγκαστικοί Νόμοι, 2014, "Περί συχωνεύσεως του Νοσοκομείου των Παίδων "Η Αγία Σοφία" μετά της Κλινικής Απόρων Παίδων Αγλαΐας Π. Κυριακού και οργανώσεως της λειτουργίας αυτής". Εν Αθήναις τη 14 Οκτωβρίου 1939, σ. 2843-2846.
135. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού": Πρακτικά Δ.Σ. 4η Συνεδρίασις 10-2-1940, Αθήναι. 1939-1940, σ. 2.
136. Κολοκούρη Μ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1996.
137. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού": Πρακτικά Δ.Σ. 2α Συνεδρίασις της 29-11-1939, Αθήναι. 1939-1940, σ. 4.
138. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού": Πρακτικά Δ.Σ. 3η Συνεδρίασις της 27-1-1940, Αθήναι. 1939-1940, σ. 2.
139. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 8η 7-6-1941, Αθήναι. 1940-1946, σ. 202.
140. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού": Πρακτικά Δ.Σ. 5η Συνεδρίασις της 13-3-1940, Αθήναι. 1939-1940, σ. 1.
141. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία και Αγλαΐας Κυριακού": Πρακτικά Δ.Σ. 6η Συνεδρίασις της 29-5-1940, Αθήναι. 1939-1940, σ. 1.
142. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος: Τεύχος Πρώτον, Αριθμός φύλλου 238, Αναγκαστικοί Νόμοι, 2473, "Περί διοικήσεως και οργανώσεως του Νοσοκομείου των Παίδων "Η Αγία Σοφία"", Εν Αθήναις τη 3 Αυγούστου 1940, σ. 2015-8.
143. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 191.
144. Κλινική Απόρων Παίδων Αγλαΐας Π. Κυριακού: Έκθεσις των Πεπραγμένων του Ιδρύματος των ετών 1938-1949. Αθήναι. 1950, σ. 9.
145. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945. Αθήναι. 1940-1946, σ. 191.
146. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι 1940-1946, σ. 191.
147. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 12η Συνεδρίασις 18-12-1941, σ. 81.
148. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 192.
149. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 192-193.
150. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 192-193.
151. Κλινική Απόρων Παίδων Αγλαΐας Παν. Κυριακού: Έκθεσις των Πεπραγμένων του Ιδρύματος των ετών 1938-1949. Αθήναι, 1950, σ. 9.
152. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 13η Συνεδρίασις 3-1-1942, σ. 84.
153. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 18η Συνεδρίασις 30-6-1942, Αθήναι. 1940-1946, σ. 114.
154. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα. 1998.
155. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα. 1998.
156. Κλινική Απόρων Παίδων Αγλαΐας Παν. Κυριακού: Έκθεσις των Πεπραγμένων του Ιδρύματος των ετών 1938-1949. Αθήναι. 1950, σ. 9.
157. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 194.
158. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 194.
159. Κλινική Απόρων Παίδων Αγλαΐας Παν. Κυριακού: Έκθεσις των Πεπραγμένων του Ιδρύματος των ετών 1938-1949. Αθήναι. 1950, σ. 10.
160. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 192.
161. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 12η, 28-12-1941, Αθήναι. 1940-1946, σ. 81.
162. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 193.
163. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 1.
164. Νοσοκομείον Παίδων: Πολλαπλές Μαρτυρίες Προσωπικού του Νοσοκομείου.
165. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 3η Συνεδρίασις 3-1-1941, σ. 18-21.
166. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 3η Συνεδρίασις 7-2-1941, σ. 26.
167. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 13η Συνεδρίασις 3-1-1942, σ. 84.
168. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 13η Συνεδρίασις 3-1-1942, σ. 85.
169. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1998.
170. Τσουκαλά - Κακαρούκα Ζ. Αναμνήσεις μιας Νοσηλεύτριας από τα Χρόνια της Κατοχής. "Δέλτος", Δελτίο Συλλόγου Φίλων Μουσείου Ελληνικής Ιατρικής. Έτος 4ο, τεύχος 7ο, Αθήνα. Ιούνιος 1994, σ. 14.
171. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 9η Συνεδρίασις 22-7-1941, Αθήναι. 1940-1946.
172. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. Συνεδρίασις 4-8-42.
173. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 9η Συνεδρίασις 22-7-1941, σ. 54-55.
174. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 18η Συνεδρίασις 30-6-1942, Αθήναι 1940-1946, σ. 113-115.
175. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 19η Συνεδρίασις 4-8-1942, Αθήναι. 1940-1946, σ. 121-123.
176. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1998.
177. Κοπριτέλλη-Μεγάλου Στ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1997.
178. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνωτοφωνημένη μαρυρία. Αθήνα: 1998.
179. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 194.
180. Κολοκούρη Μ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1996.
181. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 195.
182. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1998.
183. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 195.
184. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1998.
185. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 195.
186. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1998.
187. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 196.
188. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 2-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 196.
189. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Δ.Σ. Συνεδρίασις 10-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 202.
190. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1998.
191. Φαληρέα Γ. Προσωπική μαγνητοφωνημένη μαρτυρία. Αθήνα: 1998.
192. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. Συνεδρίασις 17-7-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 185.
193. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. Συνεδρίασις 10-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 200.
194. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. Συνεδρίασις 10-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 204.
195. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. Έκτακτος Συνεδρίασις 10-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 204.
196. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. Έκτακτος Συνεδρίασις 10-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 204-205.
197. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. 30η Συνεδρίασις 21-10-1943, Αθήναι. 1940-1946, σ. 186.
198. Νοσοκομείον Παίδων "Η Αγία Σοφία": Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου. Συνεδρίασις 10-11-1945, Αθήναι. 1940-1946, σ. 200.
199. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Από την Ιστορίαν του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αριστοτ. Σκαρπαλέζος. Αθήναι. 1964.
200. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Παιδιατρική Κλινική: Έγγραφον, Αριθμ. πρωτ. 404. Αθήναι. 31-8-1938, σ. 6-7.
201. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Παιδιατρική Κλινική: Έγγραφον, Αριθμ. πρωτ. 404. Αθήναι. 31-8-1938, σ. 6-7.
202. Μακκά Γ.Ν. Η Βρεφική Υγιεινή. Αθήναι 1923. "Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός" (Τμήμα Επισκεπτριών Αδελφών).
203. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Παιδιατρική Κλινική: Πίναξ (Αριθμ. 1391) Υποψηφίων Μαιών γενομένων δεκτών όπως υποστώσιν τας επ αδεία Πρακτικάς Εξετάσεις κατά την Συνεδρίαν της 20ης Δεκεμβρίου 1935.
204. Εθνικόν Πανεπιστήμιον Παιδιατρική Κλινική: Έγγραφον, Αριθμ. πρωτ. 404. Αθήναι. 31-8-1938, σ. 6-7.
205. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Παιδιατρική Κλινική: Έγγραφον, Αριθμ. πρωτ. 383. Αθήναι. 19-7-1938, σ. 2.
206. Φίνου Β. Στατιστική του Νοσοκομείου Παίδων Η Αγία Σοφία, από της ιδρύσεώς του μέχρι σήμερον (1900-1936). "Δελτίον Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας", έτος 6ον, αριθμ. 1, Αθήναι. 1937.
207. Ελληνική Παιδιατρική Εταιρεία, Πανηγυρικόν τεύχος προς τιμήν του καθηγητού Γεωργίου Ν. Μακκά, Η προσφώνησις του κ. Ιωάν. Σταυρόπουλου. Αθήναι. 1940, σ. 11-14.
208. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Παιδιατρική Κλινική: Έγγραφον, Αριθμ. πρωτ. 404. Αθήναι. 31-8-1938, σ. 5-6.
209. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Παιδιατρική Κλινική: Έγγραφον, Αριθμ. πρωτ. 384. Αθήναι. 19-7-1938, σ. 1-2.
210. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Ιατρική Σχολή, Αρχεία Παιδιατρικής Κλινικής: Βιβλίον παρακολουθούντων ιατρών εις την Παιδιατρικήν Κλινικήν του Πανεπιστημίου προς απόκτησιν ειδικότητος Παιδιατρικής. Βιβλίον Α΄, Αθήναι. 1935-1950.
211. Ελληνική Παιδιατρική Εταιρεία: Πανηγυρικόν τεύχος προς τιμήν του καθηγητού Γεωργίου Ν. Μακκά, Ο Λόγος του Προέδρου κ. Αποστόλου Δοξιάδου. Αθήναι. 1940, σ. 11-14.
212. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Τόμ. Α΄, Αι κατά την τετραετίαν 1931-1934 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Πρόλογος, Αθήναι. 1935.
213. Φίνου Β. Στατιστική του Νοσοκομείου των Παίδων "Η Αγία Σοφία" από της ιδρύσεώς του μέχρι σήμερον (1900-1936). "Αρχεία Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας". 6-1: 7, 60-97, Αθήναι. 1937.
214. Φλώρου Ζ.Θ. Στατιστική νοσολογικής κινήσεως της εν τω Νοσοκομείω των Παίδων "Η Αγία Σοφία" Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου κατά τα έτη 1937-1938, υπό Δ.Ε.Π.Ε.. Έτος 8ον, αριθμ. 5, Αθήναι. 1939, σ. 253-264.
215. Φλώρου Ζ.Θ. Στατιστική νοσολογικής κινήσεως της εν τω Νοσοκομείω των Παίδων "Η Αγία Σοφία" Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου δια το έτος 1939. Δ.Ε.Π.Ε., Έτος 9ον, αριθμ. 2, Αθήναι. 1940, σ. 124-128.
216. Χαροκόπου Σπ. ΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ "ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ" (1900-1946). "Ακαδημαϊκή Ιατρική", Αθήνα. 1950, σ. 255-258.
217. Παδιατέλλη Κ, Αθανασιάδη Θ, Ζουμπουλάκη Δ. Έκθεσις Πεπραγμένων Παιδιατρικής Κλινικής Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών. "Δελτίον Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών", Αθήναι. 1954.
218. Αρχείον της Οικογενείας των Μακκά. Εν Χειρόγραφα ιατρού Γεωργίου Ν. Μακκά, "ΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ". Αθήναι. 1929, σ. 2.
219. Το Νοσοκομείον των Παίδων "Η Αγία Σοφία". Εν Αθήναις 1934, σ. 3.
220. Φίνου Β. Στατιστική του Νοσοκομείου των Παίδων "Η Αγία Σοφία" από της ιδρύσεώς του μέχρι σήμερον (1900-1936). "Αρχεία Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας", 6-1: 7, 96, Αθήναι. 1937.
221. Χαροκόπου Σπ. ΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ "ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ" (1900-1946). "Ακαδημαϊκή Ιατρική", (παρεδόθη εις το Περιοδικόν κατ' Αύγουστον 1949), Αθήνα. 1950, σ. 257.
222. Ιατρική Σχολή του Αθήνησι Πανεπιστημίου: Έκθεσις της εκ των Καθηγητών κ.κ. Σ. Λιβιεράτου, Α. Αραβαντινού και Σπ. Δοντά επιτροπής προς κρίσιν των έργων των υποψηφίων δια την έδραν της Παιδιατρικής, εν Αθήναις. Τύποις "Φοίνικος" Οδός Σταδίου 44, 1929.
223. Μπαρτσόκα Σπ.Χ. "Δελτίον Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας". 1972; 35:479-482.
224. Ελληνική Παιδιατρική Εταιρεία: Πανηγυρικόν τεύχος προς τιμήν του καθηγητού Γεωργίου Ν. Μακκά. Αθήναι. 1940, σ. 7.
225. Φίνου Β. Στατιστική του Νοσοκομείου Παίδων "Η Αγία Σοφία", από της ιδρύσεώς του μέχρι σήμερον (1900-1936). "Δελτίον Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας", έτος 6ον, αριθμ. 1, Αθήναι. 1937.
226. Ελληνική Παιδιατρική Εταιρεία, Πανηγυρικόν τεύχος προς τιμήν του καθηγητού Γεωργίου Ν. Μακκά. Αθήναι. 1940, σ. 8.
227. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Παιδιατρική Κλινική: Έγγραφον, Αριθμ. πρωτ. 383. Αθήναι. 19-7-1938, σ. 1-2.
228. Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής, Εκδιδόμενα υπό του καθηγητού Γ.Ν. Μακκά. Τόμ. Α΄, Αι κατά την τετραετίαν 1931-1934 Δημοσιευθείσαι Εργασίαι. Πρόλογος, Αθήναι. 1935.

ΗΟΜΕPAGE