ΑΡΘΡΟ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

 

Ερωτηματολόγια για την αξιολόγηση της ποιότητας
ζωής μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών με εγκατεστημένη οστεοπόρωση

 

Κ. Βλασιάδης[1]
Α. Γούμενου[2]
Ε. Κουμαντάκης[2]

[1]Οδοντιατρική Κλινική
[2]Μαιευτική και Γυναικολογική Κλινική Πανεπιστημίου Κρήτης,
Αλληλογραφία:
Κώστας Βλασιάδης
Θ. Κορνάρου 5
71302, Ηράκλειο, Κρήτης
Fax: 2810284649
e-mail: VLASIADIS@platonet.gr
Kατατέθηκε 20/10/2004
Eγκρίθηκε 20/11/2004

Περίληψη
Η ανάγκη για τη μελέτη των γυναικών με οστεοπόρωση στα ιατρεία εμμηνόπαυσης, των εκδηλώσεων της νόσου και της ποιότητας της ζωής τους κατέστησε επιτακτική την ανάπτυξη ειδικών ερωτηματολογίων προσαρμοσμένων στις εκδηλώσεις της οστεοπόρωσης.
Αρχικά συγκροτήθηκαν ερωτηματολόγια που έδιναν μια γενική εικόνα της υγείας και όχι ειδική για κάθε ασθένεια. Πρόσφατα, συγκροτήθηκαν ερωτηματολόγια ειδικά για κάθε νόσο, λιγότερα χρονοβόρα και πιο έγκυρα, υπό έννοια ότι μετρούσαν την ποιότητα της ζωής μόνο για τη συγκεκριμένη πάθηση.
Το 1992 η Ευρωπαϊκή Εταιρεία για την Οστεοπόρωση συνέταξε ένα ερωτηματολόγιο για τη μελέτη της ποιότητας ζωής ασθενών με κάταγμα της σπονδυλικής στήλης και το ονόμασε: Ερωτηματολόγιο της ποιότητας ζωής της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για την Οστεοπόρωση (Quality of Life Questionnaire of the European Foundation for Osteoporosis, QUALEFFO). Την ίδια εποχή αναπτύχθηκαν τρία ακόμη ερωτηματολόγια. Το πρώτο ονομάστηκε ερωτηματολόγιο ποιότητας ζωής γυναικών με οστεοπόρωση (OQLQ). Το δεύτερο ερωτηματολόγιο ονομάστηκε SF-36 και το τρίτο ερωτηματολόγιο της οστεοπόρωσης που στοχεύει στη βελτίωση της ζωής για χρήση στη κοινότητα (OPTQoL).
Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης είναι η παρουσίαση των παραπάνω ερωτηματολογίων ως εργαλεία για τη μελέτη της ποιότητας ζωής των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών με εγκατεστημένη οστεοπόρωση, αλλά και των προϋποθέσεων που πρέπει να πληρούν αυτά τα συστήματα μέτρησης, ώστε να είναι έγκυρα και εφαρμόσιμα.

Όροι ευρετηρίου: Εμμηνόπαυση, οστεοπόρωση, ποιότητα ζωής.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η οστεοπόρωση είναι μία παθολογική κατάσταση που προσβάλλει κυρίως γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση. Αίτιό της θεωρείται η έλλειψη οιστρογόνων, κυρίως όταν συνοδεύεται από γενετικούς παράγοντες, περιβαλλοντολογικούς παράγοντες, πρόωρη ή χειρουργική εμμηνόπαυση, παθήσεις ενδοκρινολογικές, αιματολογικές, ρευματολογικές και μακροχρόνια λήψη γλυκοκορτικοειδών, αντιεπιληπτικών και αντιπηκτικών φαρμάκων. Η οστεοπόρωση οδηγεί στο νοσοκομείο περισσότερες μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες για κατάγματα του ισχίου, από ό,τι για έμφραγμα του μυοκαρδίου, καρκίνο του μαστού και σακχαρώδη διαβήτη.
H εφαρμογή τεχνικών που καθιστούν δυνατή την εκτίμηση της οστικής μάζας βοήθησε στην ανίχνευσή της. Τέτοιες τεχνικές είναι οι μετρήσεις των δεικτών οστικού σχηματισμού και οστικής απορρόφησης, η απορροφησιομετρία μονοενεργειακής δέσμης φωτονίων και ακτίνων Χ, η απορροφησιομετρία διπλοενεργειακής δέσμης ακτίνων Χ, η ποσοτική υπολογιστική τομογραφία και οι τεχνικές μέτρησης της ταχύτητας διέλευσης και εξασθένησης των ευρέος φάσματος υπερήχων.
Πριν όμως από τις εξετάσεις αυτές, η ανάγκη για τη μελέτη των γυναικών με οστεοπόρωση στα ιατρεία εμμηνόπαυσης, των εκδηλώσεων της νόσου και της ποιότητας της ζωής τους λόγω της νόσου κατέστησε επιτακτική την ανάπτυξη ειδικών ερωτηματολογίων προσαρμοσμένων στις εκδηλώσεις της οστεοπόρωσης.(1-3)
Τα τελευταία 15 χρόνια έχουν συγκροτηθεί ερωτηματολόγια που δίνουν μια γενική εικόνα της υγείας και όχι ειδική για κάθε νόσο. Αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να εκτιμήσουν το βάρος των ασθενειών σε έναν πληθυσμό και να συγκρίνουν τις συνέπειες από τις διάφορες ασθένειες. Πρόσφατα, συγκροτήθηκαν ερωτηματολόγια ειδικά για κάθε νόσο, λιγότερα χρονοβόρα και περισσότερο έγκυρα, υπό την έννοια ότι μετρούσαν την ποιότητα της ζωής μόνο για τη συγκεκριμένη πάθηση.(4-6)
Το 1992 μια ομάδα της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για την Οστεοπόρωση συνέταξε ένα ερωτηματολόγιο για τη μελέτη της ποιότητας ζωής των ασθενών με κάταγμα της σπονδυλικής στήλης και το ονόμασε: Ερωτηματολόγιο της ποιότητας ζωής της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για την Οστεοπόρωση (Quality of Life Questionnaire of the European Foundation for Osteoporosis, QUALEFFO).(8,9,11) Από τότε μέχρι σήμερα το ερωτηματολόγιο αυτό έχει παρουσιαστεί σε πολλές ερευνητικές μελέτες, με κάποιες αλλαγές ανά χώρα. Σήμερα χρησιμοποιείται και για τη μελέτη της ποιότητας ζωής των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών με εγκατεστημένη οστεοπόρωση.
Την ίδια εποχή αναπτύχθηκαν δύο ακόμη ερωτηματολόγια. Το πρώτο ονομάστηκε ερωτηματολόγιο ποιότητας ζωής γυναικών με οστεοπόρωση (Osteoporosis Quality of Life Questionnaire-OQLQ) και σχεδιάστηκε αποκλειστικά και μόνο για γυναίκες που υποφέρουν από χρόνιο άλγος στην πλάτη λόγω οστεοπόρωσης.(10) Το δεύτερο ερωτηματολόγιο ονομάστηκε SF-36 (Short Form 36 General Health Survey) και σχεδιάστηκε στην Αμερική για την εκτίμηση της υγείας του γενικού πληθυσμού (υγιείς και ασθενείς).(7) Η ανάγκη για ένα εργαλείο που θα μελετούσε συλλογικά μια κοινότητα ή έναν πληθυσμό καθιέρωσε το ερωτηματολόγιο της οστεοπόρωσης που στοχεύει στη βελτίωση της ζωής για χρήση στη κοινότητα (Osteoporosis - Targeted Quality of Life Survey Instrument for Use in the Community, OPTQoL).(12)
Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης είναι η παρουσίαση των παραπάνω ερωτηματολογίων ως εργαλεία για τη μελέτη της ποιότητας ζωής των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών με εγκατεστημένη οστεοπόρωση, αλλά και των προϋποθέσεων που πρέπει να πληρούν αυτά τα συστήματα μέτρησης ώστε να είναι έγκυρα και εφαρμόσιμα.


1. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΣΤΕ-ΟΠΟΡΩΣΗ (QUALITY OF LIFE QUESTION-NAIRE OF THE EUROPEAN FOUNDATION FOR OSTEOPOROSIS, QUALEFFO)
Το ερωτηματολόγιο συγκροτούν 48 ερωτήσεις, ομαδοποιημένες σε 7 κατηγορίες.
Η πρώτη κατηγορία ερωτήσεων αναζητά απαντήσεις σχετικά με το μέγεθος και τη συχνότητα του άλγους στην πλάτη κατά τη διάρκεια της προηγούμενης εβδομάδας, αλλά και το αν ο πόνος διαταράσσει τις δραστηριότητες και τον ύπνο των ασθενών.
Η δεύτερη κατηγορία ερωτήσεων αναφέρεται στην ικανότητα πραγματοποίησης των βασικών καθημερινών δραστηριοτήτων (ντύσιμο, μπάνιο, τουαλέτα).
Η τρίτη κατηγορία αναφέρεται σε δουλειές μέσα και γύρω από τον χώρο του σπιτιού (καθαριότητα, προετοιμασία γεύματος, ψώνια για το σπίτι).
Η τέταρτη κατηγορία ερωτήσεων αφορά την ικανότητα κίνησης. Αν μπορούν να σκύψουν, να ανεβούν σκάλες και να περπατήσουν 200 μέτρα. Επίσης, ερωτώνται αν μπορούν να χρησιμοποιήσουν την αστική συγκοινωνία, πόσο συχνά βγαίνουν από το σπίτι και αν έχουν εμφανισθεί αλλαγές στο σώμα λόγω της οστεοπόρωσης (μείωση αναστήματος, κυρτή πλάτη).
Η πέμπτη κατηγορία ερωτήσεων έχει κοινωνική διάσταση. Αν ασκούν κάποιο σπορ, η συμμετοχή σε φιλικές παρέες, κοινωνικές οργανώσεις, τα χόμπυ.
Η έκτη κατηγορία αφορά το πώς εκτιμά ο καθένας την κατάσταση της υγείας του τώρα, πριν μία εβδομάδα και πριν 10 χρόνια.
Τέλος, η έβδομη κατηγορία αποτελείται από ερωτήσεις σχετικές με την κατάσταση της ψυχικής υγείας των ασθενών. Ερωτώνται εάν αισθάνονται εξάντληση, απογοήτευση, θλίψη και φόβο πλήρους εξάρτησης.

2. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΜΕ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ (OSTEO-POROSIS QUALITY OF LIFE QUESTIONNAIRE-OQLQ)
Σχεδιάστηκε αποκλειστικά και μόνο για γυναίκες που υποφέρουν από χρόνιο άλγος στην πλάτη λόγω οστεοπόρωσης και αποσκοπεί να βοηθήσει στην επιλογή της καταλληλότερης φαρμακευτικής θεραπείας και αλλαγής του τρόπου ζωής των γυναικών αυτών. Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από 30 ερωτήσεις, ομαδοποιημένες σε 5 κατηγορίες:
- συμπτώματα, με κυρίαρχο τον πόνο
- κινητικές δυσκολίες στα ψώνια, στο περπάτημα
- καθημερινές δραστηριότητες, όπως σωματική υγιεινή, καθαριότητα του σπιτιού
- συναισθηματική κατάσταση, φόβος κατάγματος, φόβος απομόνωσης
- διασκέδαση και κοινωνικές δραστηριότητες.

3. SF-36 (SHORT FORM 36 GENERAL HEALTH SURVEY)
Πρόκειται για γενικευμένο ερωτηματολόγιο και όχι συγκεκριμένο για κάποια πάθηση. Αποτελείται από 36 ερωτήσεις σχετικά με :
- φυσικές δραστηριότητες
- κοινωνικές δραστηριότητες
- περιορισμοί λόγω φυσικών προβλημάτων
- περιορισμοί λόγω συναισθηματικών προβλημάτων
- ζωτικότητα, μακροζωία
- σωματικός πόνος
- αποδοχή της υγείας
- νοητική κατάσταση
- αλλαγές στην κατάσταση της υγείας

4. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗΣ ΠΟΥ ΣΤΟΧΕΥΕΙ ΣΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΓΙΑ ΧΡΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ (OSTEO-POROSIS - TARGETED QUALITY OF LIFE SURVEY INSTRUMENT FOR USE IN THE COMMUNITY, OPTQOL)
Καθιερώθηκε από την ανάγκη για ένα εργαλείο που θα μελετούσε συλλογικά μία κοινότητα ή έναν πληθυσμό. Στη συνέχεια μεταφράστηκε και προσαρμόστηκε στα πολιτιστικά χαρακτηριστικά 6 Ευρωπαϊκών χωρών (Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία και Δανία). Συγκροτείται από 33 ερωτήσεις ομαδοποιημένες σε 5 κατηγορίες.
Η πρώτη κατηγορία περιέχει ερωτήσεις σχετικά με φυσικές και κινητικές δυσκολίες.
Η δεύτερη κατηγορία ερωτήσεων αφορά προσαρμογές και παραχωρήσεις που αναγκάζονται να κάνουν οι ασθενείς. Εάν προσέχουν να μην κουράζονται, εάν αποφεύγουν τις κοινωνικές δραστηριότητες. Επίσης, εξετάζεται εάν έχουν προσαρμόσει το ντύσιμό τους για να καλύψουν τις αλλαγές στο σώμα τους εξαιτίας της νόσου.
Η τρίτη κατηγορία αφορά φοβίες σχετικά με πτώση, κάταγμα, φόβο έλλειψης βοήθειας και φυσικών περιορισμών λόγω της οστεοπόρωσης.
Η τέταρτη κατηγορία περιέχει ερωτήσεις σχετικά με τις φυσικές μεταβολές λόγω της οστεοπόρωσης και κάποιο πιθανό προηγούμενο κάταγμα (οστεοπορωτικό ή μη).
Τέλος, η πέμπτη κατηγορία ερωτήσεων αφορά την αξιολόγηση της υγείας από την ασθενή, την κληρονομικότητα της νόσου, εάν λαμβάνει θεραπεία για τη νόσο και κάποια δημογραφικά στοιχεία.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Στο παρελθόν οι ερευνητές της υγείας μελετούσαν βιολογικούς δείκτες που περιέγραφαν τις διάφορες παθήσεις ή τον θάνατο, ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη μελέτη της ποιότητας ζωής των ανθρώπων που δέχονται ιατρική φροντίδα από διάφορους φορείς υγείας, ιατρούς, νοσοκομεία, πολιτικούς της υγείας.
Ποιές είναι όμως οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούν αυτά τα συστήματα μέτρησης, ώστε να είναι έγκυρα και εφαρμόσιμα;
Πρώτον, πρέπει η σχέση μεταξύ της διαδικασίας παροχής φροντίδας και της έκβασης της κατάστασης της υγείας να είναι ξεκάθαρη. Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει τα συστήματα μέτρησης της κατάστασης της υγείας να μπορούν να ανακαλύπτουν τις διαφορές μεταξύ των ομάδων των ασθενών, αλλά και τις μεταβολές με την πάροδο του χρόνου.
Δεύτερον, τα αποτελέσματα των μετρήσεων αυτών πρέπει να έχουν συλλεγεί από επίσημες πηγές καταγραφών, όπως νοσοκομεία, εθνικές μονάδες καταγραφών κ.λπ.
Τρίτον, πρέπει να συλλέγονται επιπλέον στοιχεία ώστε να είναι εφικτή η ερμηνεία των μεταβολών στην κατάσταση της υγείας.
Όσον αφορά στη σχέση μεταξύ της διαδικασίας παροχής φροντίδας και της έκβασης της κατάστασης της υγείας, η καλύτερη μέθοδος για τη μελέτη της σχέσης αυτής θεωρείται η Τυχαιοποιημένη Κλινική Δοκιμασία (Randomized Clinical Trial -RCT). Η RCT βρίσκεται ακόμη σε φάση ανάπτυξης, αλλά αναμένεται ότι τα επόμενα χρόνια θα μας δώσει πολύτιμα στοιχεία για την παραπάνω σχέση.
Η διαδικασία κατά την οποία τα συστήματα μέτρησης της κατάστασης της υγείας αποκαλύπτουν τις διαφορές μεταξύ ομάδων ασθενών αλλά και τις μεταβολές με την πάροδο του χρόνου περιλαμβάνει 3 επίπεδα:
στο 1ο ή μικρό επίπεδο πραγματοποιείται η επαφή του ασθενούς με τον επαγγελματία της υγείας και συλλέγονται οι πληροφορίες σχετικά με τη θεραπεία και τα αποτελέσματα στην κατάσταση της υγείας του,
στο 2ο ή μεσαίο επίπεδο τα αποτελέσματα συγκρίνονται με άλλους ασθενείς που θεραπεύτηκαν με διαφορετικά θεραπευτικά σχήματα, σε διαφορετικά νοσηλευτικά ιδρύματα, τέλος στο 3ο ή μεγάλο επίπεδο μελετούνται οι διαφορές στην κατάσταση της υγείας σε σχέση με γεωγραφικές περιοχές.
Μπορούμε να διακρίνουμε τα συστήματα μέτρησης της ποιότητας ζωής σε:
- γενικευμένα, όπως για παράδειγμα το SF-36
- ειδικά για μια πάθηση, όπως το QUALEFFO και το OQLQ και τέλος
- ειδικά για μια περιοχή, όπως το OPTQoL.
Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή μελέτη των μεταβολών στην κατάσταση της υγείας από τα συστήματα μέτρησης αποτελεί η ανακάλυψη και η ερμηνεία των μεταβολών αυτών. Σημαντικός παράγοντας στο έργο αυτό είναι ένας όρος που περιγράφει την ετερογένεια των ασθενών, ο όρος μίξη περιστατικών (case-mix). Στη διαδικασία του case-mix λαμβάνονται υπ' όψιν κοινωνικοδημογραφικά στοιχεία, η κατάσταση της υγείας πριν τη θεραπευτική παρέμβαση και η βαρύτητα της νόσου σε ένταση και έκταση. (3-6)
Τα συστήματα μέτρησης που χρησιμοποιούνται σήμερα για την αξιολόγηση της ποιότητας ζωής σε μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες με εγκατεστημένη οστεοπόρωση δεν είναι ακόμη πλήρη. Δεν έχουν αναπτύξει την ικανότητα να διακρίνουν τη σχέση παρέμβαση - αποτέλεσμα, και σε κάποιες περιπτώσεις δεν μπορούν να ανακαλύψουν τη διαφορά στην κατάσταση υγείας μεταξύ ομάδων ασθενών.(3)
Έτσι, για παράδειγμα το QUALEFFO μπορεί να διαχωρίσει ομάδες ασθενών, είναι κατανοητό και μπορεί να περιγράψει τον πόνο, τις φυσικές και κοινωνικές λειτουργίες. Έχει όμως και μειονεκτήματα. Κάποιες ερωτήσεις δεν μπορούν να αναλυθούν, λόγω του ότι επιδέχονται περισσότερες από μία απαντήσεις και κάποιες άλλες δεν είναι εφαρμόσιμες στον τομέα της κοινωνικής συμπεριφοράς. Το μεγαλύτερο όμως μειονέκτημά του είναι πως δεν μπορεί να συγκρίνει τη μείωση της ποιότητας ζωής λόγω της οστεοπόρωσης με τη μείωση της ποιότητας ζωής λόγω άλλων ασθενειών, καθώς και πως δεν μπορεί να εκφράσει την γενική υγεία, κάτι που καταφέρνουν τέλεια τα γενικευμένα ερωτηματολόγια, όπως το SF-36.(7,8,9,11)
Περαιτέρω έρευνες θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη ενός ερωτηματολογίου που θα πληρεί τις προϋποθέσεις, όπως αυτές αναλύθηκαν παραπάνω, και θα μπορεί να αξιολογήσει τη μειωμένη, λόγω των συμπτωμάτων, ποιότητα ζωής των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών με εγκατεστημένη οστεοπόρωση.

Summary
Vlasiadis Κ,Goumenou Α, Κoumantakis Ε.
Quality of Life Questionnaire for menopausal women with osteoporosis.
Hellen Obstet Gynecol 17(1): 67-71, 2005

Need for evaluation of symptoms and quality of life of women with osteoporosis at the outpatient menopause clinics have show the need of use specific questionnaires adapted in the events of osteoporosis. Initially were constituted questionnaires that gave a general picture of health and no specifically for each disease.
More recently, were constituted questionnaires special for each disease, less time-consuming and more valid, with the significance that they measured the quality of life only for the particular disease.
In 1992 the European Society for Osteoporosis, drew up a questionnaire on the study of quality of life of patients with fracture of vertebral column named: Questionnaire for Quality of Life of the European Foundation for Osteoporosis, QUALEFFO.
The same time were developed three more questionnaires. First nominal Osteoporosis Quality of Life Questionnaire (OQLQ).
The second questionnaire was named SF-36 (Short Form 36 General Health Survey) and the third was named questionnaire of osteoporosis that aims in the improvement of life, for use in the community (Osteoporosis - Targeted Quality of Life Survey Instrument for Use in the Community, OPTQoL).
Aim of present review is the presentation of mention questionnaires, as tools on the valid study of quality of life of postmenopausal women, with installed osteoporosis but also circumstances that should fill these systems of evaluation that they are valid and applicable.

Key words: Menopause, osteoporosis, quality of life.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Silverman SL, Minshall ME, Shen W, Harper K, Xie S. The relationship of health related Quality of Life to prevalent and incident vertebral fractures in postmenopausal women with osteoporosis. Results from the multiple outcomes of Raloxifene Evaluation Study. Arthritis and Reumatism 2001; 44(11):2611-2619.
2. Gambacciani M, Ciaponi M, Cappagli B, Monte-leone P, Benussi C, et al. Effects of low-dose, continuous combined estradiol and noretisterone acetate on menopausal quality of life in early postmenopausal women. Maturitas 2003; 44(2):157-163.
3. Treurniet F, Essink-Bot, Mackenbach J, van der Maas PJ. Health-related quality of life: an indicator of quality of care? Quality of Life Research 1997; 6(4):363-369.
4. Skevington S, O Conell K. WHOQOL Group. Can we identify the poorest quality of life? Assesing the importance of quality of life using the WHOQOL-100. Quality of Life Research 2004; 13: 3-34.
5. Hunt SM, McKenna SP. The QLDS: a scale for the measurement of quality of life in depression. Health Policy 1992; 22(3):307-319.
6. Andresen E, Vahle V, Lollar D. Proxy reliability: Health-related quality of life (HRQoL) measures for people with disability. Quality of Life Research 2001; 10:609-619.
7. Stansfeld S, Roberts R, Foot S. Assessing the vali-dity of the SF-36 General Health Survey. Quality of Life Research 1997; 6(3):217-224.
8. Lips P, Cooper C, Caulin F, Egger P, Johnell O, Kannis J, et al. Quality of life in patients with vertebral fractures: validation of the Quality of Life Questionnaire of the European Foundation for Osteoporosis. Osteoporos Int 1999; 10:150-160.
9. Lips P, Cooper C, Caulin F, Egger P, Johnell O, Kannis J. Quality of life as outcome in the treatment of osteoporosis: the development of a Question-naire for Quality of Life by the European Foundation for Osteoporosis. Osteoporos Int 1997; 7:36-38.
10. Osteoporosis Quality of Life Study Group. Measu-ring quality of life in women with osteoporosis. Osteoporos Int 1997; 7:478-487.
11. Kocyigit H, Gulseren S, Erol A, Hizli N, Memis A. The reliability and validity of the Turkish version of Quality of Life Questionnaire of the European Foundation for Osteoporosis. Clin Rheumatol 2003; 22:18-23.
12. Chandler J, Martin A, Girman C, Ross P, Love-McClung B, Lydick E, et al. Reliability of an Osteo-porosis Targeted Quality of Life Survei Instrument for Use in the Community: OPTQoL. Osteoporos Int 1998; 8:127-135.

 

 

HOMEPAGE


<<< Προηγούμενη σελίδα