<<< Προηγούμενη σελίδα

H Iατρική των Ανδριάντων

Απόδοση στα ελληνικά: Φώτης Βλαστός
Από το βιβλίο: Les Maladies Dans l'Art Antique
GRMEK M, GOUREVITCH D.
Editions Fayard, Paris 1998

Μία από τις πιο προσοδοφόρες μεθόδους αναδρομικής ιατρικής ανάλυσης της αρχαιότητας είναι η εξέταση του ιατρικού ιστορικού των διασήμων ανδρών. Η συνεξέταση των βιογραφικών κειμένων και των εικαστικών αναπαραστάσεών τους θα μπορούσε να προσφέρει πολύτιμες ιατρικές και ιστορικές πληροφορίες. Η συνήθεια της δημιουργίας ανδριάντων αυτών των προσωπικοτήτων, που τοποθετούνταν σε τιμητικές θέσεις, παρέχει έναν σεβαστό αριθμό γλυπτών αναπαραστάσεών τους που ξεπερνά κατά πολύ τις αντίστοιχες ζωγραφικές, ψηφιδωτές ή νωπογραφικές αναπαραστάσεις. Επιπλέον, οι ζωγραφικές εικόνες στηρίζονταν σε ευαίσθητα ερείσματα που υπέστησαν σοβαρές φθορές με το πέρασμα των χρόνων. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης της τέχνης του πορτραίτου, οι στερεότυπες μορφές της αρχαϊκής περιόδου εξελίσσονται σε αναθηματικά αγάλματα και σε πλήρως εξιδανικευμένες εικόνες ηρώων και, αργότερα, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, σε αληθινά πορτραίτα που προσπαθούν να αποδώσουν τα πραγματικά χαρακτηριστικά των εικονιζόμενων.

1. Ο τυφλός αοιδός
Όποια κι αν είναι η ιστορική αλήθεια για τον Όμηρο, που έζησε και δημιούργησε στα όρια της ιστορίας και του μύθου, τα πορτραίτα του τον παριστάνουν πάντοτε τυφλό. Τα πορτραίτα που διασώθηκαν μέχρι σήμερα και που είναι εμπνευσμένα από τα αντίστοιχα αρχαϊκά πρότυπα χρονολογούνται από τον 5ο έως τον 1ο αιώνα π.Χ.
Τυφλός απεικονίζεται σε πολυάριθμα ελληνιστικά και ρωμαϊκά αντίγραφα, όπως σε αυτά που εκτίθενται σήμερα στα μουσεία του Λούβρου, της Ρώμης και του Μονάχου (εικόνα 1). Η κενότητα του βλέμματος σηματοδοτείται από την απουσία της ίριδας και της κόρης από τους οφθαλμικούς βολβούς. Ο Χριστόδωρος, συγγραφέας της εποχής του βυζαντινού αυτοκράτορα Αναστασίου (491-518 μ.Χ.), σπεύδει να αντικρούσει την εκδοχή ότι τα παραπάνω οφθαλμικά χαρακτηριστικά απλώς εξαφανίστηκαν με την πάροδο των αιώνων. Ο βυζαντινός συγγραφέας αναφέρεται σε ένα χάλκινο μπούστο του Ομήρου που υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη. "Φαινόταν ένας ηλικιωμένος άνθρωπος, με αξιαγάπητα γηρατειά, αφού τον είχαν προικίσει με χάρη... είχε το μέτωπο γυμνό, αλλά σ’ αυτό το μέτωπο έλαμπε η σοφία του εκπαιδευτή των νέων. Όσο για τα δύο του φρύδια, η ευφυής καλλιτέχνης τα είχε φτιάξει να προβάλλουν, μια και τα μάτια του ήσαν άδεια από φως. Μα δεν είχε την όψη ενός τυφλού: η χάρη βασίλευε στα άδεια του μάτια".
Σε έναν ανδριάντα του Ομήρου που σώζεται στη Νάπολη, στο αξιοπρόσεκτα συμμετρικό του πρόσωπο, το ένα μάτι είναι περισσότερο ανοιχτό και παρεκκλίνον σε σχέση με το άλλο, πράγμα που συντελεί στη δημιουργία της εικόνας του τυφλού (εικόνα 1). Εκτός από τη ματιά αυτή, που κατευθύνεται στο πέραν του ορατού κόσμου, ο Όμηρος υπήρξε πρότυπο φυσικής και πνευματικής υγείας. Κάθε εικόνα ηλικιωμένου και τυφλού της αρχαιότητας δεν ισοδυναμεί με την εικόνα του Ομήρου. Ενίοτε, γίνεται σύγχυση με τον λυρικό ποιητή Στησίχορο, ο οποίος έζησε κατά τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., ή του κρητικού ιερέα Επιμενίδη, ο οποίος σύμφωνα με το θρύλο κοιμήθηκε για μισό αιώνα.

Όμηρος

2. Ο παραμορφωμένος παραμυθάς
Ο Έλληνας παραμυθάς Αίσωπος (7ος-6ος αιώνας π.Χ.) είναι μια προσωπικότητα τόσο θρυλική, όσο και ο Όμηρος. Αν και η ιστορική του ύπαρξη επιβεβαιώνεται από τον Ηρόδοτο, οι λεπτομέρειες της ζωής του και της εμφάνισής του είναι, σε μεγάλο μέρος τους, όψιμα εφευρήματα. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Αίσωπος ήταν παραμορφωμένος, άσχημος και κυφωτικός. Ο έμπορος που αγόρασε τον σκλάβο Αίσωπο, τον χρησιμοποίησε σαν αποτρόπαια καρικατούρα για την προστασία του οίκου του.
Η παραμόρφωση του Αισώπου δεν αναφέρεται στις αρχαίες γραπτές μαρτυρίες. Ο Λύσιππος και ο Αριστόδημος της Βιθυνίας φαίνεται ότι τον αναπαριστούν χωρίς παραμορφώσεις. Ωστόσο, τουλάχιστον από τον Μεσαίωνα, ο παραμορφωμένος, καμπούρης παραμυθάς έγινε θρύλος και ένα μαρμάρινο άγαλμά του, που φυλάσσεται στη villa Albani της Ρώμης, θεωρήθηκε εξαρχής ως απεικόνισή του (εικόνα 2). Αν και ρωμαϊκής προέλευσης, το μπούστο αυτό θεωρήθηκε αντίγραφο ενός πρωτότυπου του Λυσίππου ή του Αριστοδήμου. Το έργο αυτό αναδεικνύει μια σημαντική κυφοσκολίωση με πιθοειδή θώρακα. Σχετικά με την κυφοσκολίωση, οι γιατροί που ασχολήθηκαν με το θέμα, με πρώτο τον Jean-Martin Charcot, δεν μπόρεσαν να διακρίνουν με βεβαιότητα μεταξύ νόσου του Pott, ραχίτιδας και ανωμαλίας περί τη διάπλαση. Η απουσία των μελών του αγάλματος καθιστά αδύνατη τη διαφορική διάγνωση.
Μια άλλη εικόνα που κοσμεί έναν αττικό κύλικα του 5ου αιώνα π.Χ. εμφανίζει έναν παραμορφωμένο ενήλικα να συνομιλεί με μια αλεπού. Ο πειρασμός να θεωρηθεί ότι αυτός ο άνδρας είναι ο Αίσωπος είναι μεγάλος. Ο συνομιλητής της αλεπούς δεν φαίνεται να πάσχει από κυφοσκολίωση, αλλά μάλλον, σύμφωνα με τον Kaufmann, από πυκνοδυσόστωση (παραλλαγή της οστεοχονδροδυστροφίας), γενετική ανωμαλία από την οποία έπασχε και ο Toulouse-Lautrec.

Αίσωπος

3. Η ασχήμια μερικών φιλοσόφων ήταν σημάδι νόσου;
Στην πολύτιμη συλλογή της villa Albani υπάρχει και ένα μαρμάρινο άγαλμα που θέτει προβλήματα ανάλογα με αυτά του αγάλματος του Αισώπου. Πρόκειται για ένα αντίγραφο ενός έργου του 2ου αιώνα π.Χ., που εθεωρείτο ότι παριστά τον φιλόσοφο Διογένη (περίπου 413-περίπου 327 π.Χ.). Βλέπουμε έναν φαλακρό, γυμνό και κυφωτικό γέροντα που περπατά με δυσκολία. Μοιάζει με ζητιάνο, ίσως τυφλό, με βηματισμό που θυμίζει τη νόσο του Parkinson. Ασφαλώς δεν πρόκειται για τον Διογένη, ο οποίος, κατά τις πηγές, έχαιρε εντυπωσιακής υγείας μέχρι τον βίαιο θάνατό του σε ηλικία 90 ετών. Εάν πρέπει στο άγαλμα αυτό να δούμε έναν κυνικό φιλόσοφο, αυτός ίσως είναι ο Κράτης από τη Θήβα, που χαρακτήριζε τον εαυτό του: "ξόφλησες, φτωχέ μου καμπούρη, το ‘βαλες για την κατοικία του Άδη, διπλωμένος από τα χρόνια". Ένας από τους επτά σοφούς της ελληνικής αρχαιότητας, ο Πιττακός, τύραννος της Μυτιλήνης (6ος αιώνας π.Χ.), ήταν παχύσαρκος και έπασχε από πλατυποδία. Αν πιστέψουμε τον μεγάλο πολιτικό του αντίπαλο, τον ποιητή Αλκαίο, ο Πιττακός ήταν δύσμορφος, βρώμικος και παραμελημένος. Ένα αγαλματίδιο από πηλό που βρέθηκε στην Πομπηία και φέρει το όνομά του στα ελληνικά, τον παρουσιάζει ως έναν άνδρα ηλικιωμένο, με τραχύ πρόσωπο και χοντρά πόδια. Ωστόσο, δεν παρατηρούμε σε αυτό το άτομο κανένα ίχνος ασθένειας, όπως δεν παρατηρούμε τέτοιο ίχνος και στις εικόνες του Έρμαρχου, επικούρειου φιλόσοφου που περιέφερε αδιάντροπα την προτεταμένη κοιλιά του. Ο Ζήνων από το Κίτιο, είχε απ’ ό,τι λέγεται, "το σώμα πλαδαρό και αδύνατο", τον "αυχένα σε κάμψη" και "το μέτωπο σε σύσπαση". Είναι αλήθεια ότι σε ορισμένα πορτραίτα αυτού του ιδρυτή του Στωϊκισμού το κεφάλι είναι παράδοξα κεκλιμένο προς τα δεξιά, αλλά μάλλον έχει άδικο ο γιατρός Amedee Dechambre όταν βλέπει σε αυτή την εικόνα την καλλιτεχνική αποτύπωση ενός ραιβόκρανου επί εδάφους παραμόρφωσης της σπονδυλικής στήλης. Τίποτα παθολογικό δεν υπάρχει και στις απεικονίσεις του Σωκράτη (470-399 π.Χ.), που λαξεύτηκαν σε μάρμαρο ή πολύτιμη πέτρα. Τα γλυπτά αυτά είναι ελληνιστικά και ρωμαϊκά αντίγραφα τουλάχιστον τριών ανδριάντων της κλασικής περιόδου, τα οποία μας μεταφέρουν μάλλον πιστά την πραγματική εικόνα του μεγάλου ηθικού φιλοσόφου. Το πρόσωπο αυτό δεν χαρακτηρίζεται για την ευείδιά του. Η μύτη θυμίζει αυτό που παλιότερα ονομαζόταν "συφιλιδική μύτη". Στον Σωκράτη, αυτή η μύτη είναι ίσως αποτέλεσμα μίας ανατομικής ανωμαλίας ή ενός τραυματισμού σε νεαρή ηλικία.

Σωκράτης

4. Η αντιρρόπηση ενός φυσικού ελαττώματος: Δημοσθένης
Στο πορτραίτο του αθηναίου φιλοσόφου Αντισθένη αλλά και σε αυτό του συμπατριώτη του Δημοσθένη (384-322 π.Χ.) παρατηρούμε μια ατελή ανάπτυξη της κάτω γνάθου (εικόνα 3). Ωστόσο, εδώ αυτή η λεπτομέρεια αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αν λάβουμε υπόψη τις αρχαίες μαρτυρίες σχετικά με τη δυσκολία στην άρθρωση που είχε ο μεγάλος ρήτορας.
Ο Δημοσθένης, ο οποίος, σύμφωνα με τον Βαλέριο Μάξιμο, ενσάρκωνε "την υψηλότερη και την τελειότερη ευφράδεια", δυσκολευόταν να προφέρει το γράμμα με το οποίο αρχίζει η τέχνη του, η ρητορική, το ρω. Κατάφερνε, όμως, να ξεπερνά αυτό το εμπόδιο. Εξάλλου, λέγεται ότι, ενώ η φωνή του ήταν "λεπτή και κλαψιάρικη", την έκανε "γεμάτη και ευχάριστη". Ενώ είχε αδύνατο θώρακα, τον ενδυνάμωσε με γυμναστική. Για να τελειοποιήσει την άρθρωσή του, έβαζε στο στόμα του χαλίκια. Θεωρείται, λοιπόν, ως το παράδειγμα ενός ανθρώπου που νίκησε τη φύση του. Στην προσπάθειά του ο Δημοσθένης βοηθήθηκε, σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, από τον δάσκαλό του, τον Μιλήσιο ρήτορα Ευβουλίδη. Η δυσκολία της προφοράς του υγρού συμφώνου ρω μπορεί να αποδοθεί σε ατελή σύγκλειση του στόματος.
Ωστόσο, μπορούμε να αναρωτηθούμε μήπως οι δυσκολίες της άρθρωσης του Δημοσθένη ήσαν ψυχολογικής προέλευσης. Η περίπτωσή του θεωρήθηκε από τον αυστριακό ψυχίατρο Alfred Adler ως παράδειγμα "οργανικού συμπλέγματος κατωτερότητας". Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες, ο Δημοσθένης δεν τραύλιζε με την ιατρική έννοια, αλλά άρθρωνε δύσκολα και ατελώς ορισμένους φθόγγους και δεν είχε βάθος αναπνοής. Επιπλέον, συνήθιζε να ανασηκώνει τους ώμους καθώς μιλούσε. Τα παραπάνω υποδηλώνουν, ίσως, ένα οργανικό ελάττωμα στη διαμόρφωση του στόματος και ένα ελάττωμα στον τρόπο της αναπνοής (υψηλή αναπνοή, ονομαζόμενη "κλειδική", γιατί κινητοποιεί κυρίως τους αναπνευστικούς μυς του άνω τμήματος του θώρακα).
Είναι γνωστοί περίπου 50 αρχαίοι ανδριάντες του Δημοσθένη, όλοι εμπνευσμένοι από ένα χαμένο, αρχαίο άγαλμα της αθηναϊκής αγοράς, φιλοτεχνημένο μισό αιώνα μετά το θάνατο του ρήτορα. Η ατελής σύγκλειση του στόματος είναι αισθητή σε όλα, παρά τα γένια και το ευτραφές μουστάκι.

Δημοσθένης

5. Ασυμμετρία του προσώπου: Mένανδρος
Η ιατρική ανάλυση των μπούστων του περίφημου κωμωδιογράφου Μενάνδρου, ιδρυτή της νέας κωμωδίας, δεν είναι ευκολότερη από αυτήν που αφορά τον Δημοσθένη. Και στις δύο περιπτώσεις η καλλιτεχνική έκφραση βρίσκεται στη ζώνη όπου οι ανατομικές παραλλαγές και τα παθολογικά στίγματα επικαλύπτονται, ώστε η αναδρομική διάγνωση πρέπει να αντιπαραβάλει προσεκτικά τις εικόνες με τα κείμενα.
Μετά από επισταμένη μέτρηση μιας μαρμάρινης, ελληνιστικής κεφαλής που εκτίθεται στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, ο αμερικανός νευροχειρουργός Temple Fay κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπάρχει βέβαιη ασυμμετρία προσώπου, όμως αρκετά μικρή για να διαγνώσει κανείς βαριά εγκεφαλική βλάβη (εικόνα 4). Σύμφωνα με τον ερευνητή, το πρόσωπο που εικονίζεται στο γλυπτό πρέπει να έχει υποστεί σε παιδική ηλικία μια βλάβη στην αριστερή μετωπο-βρεγματική περιοχή, η οποία προκάλεσε αρχικά σπαστική ημιπληγία και, στη συνέχεια, ατελή μυϊκή και οστική ανάπτυξη του δεξιού ημίσεως του προσώπου. Στην κεφαλή της Φιλαδέλφειας, το δεξιό μέτωπο είναι μικρότερο, η δεξιά οφθαλμική κόγχη είναι μικρότερη από την αριστερή και ο σύστοιχος οφθαλμικός βολβός είναι βυθισμένος. Επιπλέον, το δεξί αυτί βρίσκεται σε χαμηλότερη θέση, η δεξιά πλευρά των παρειών και των χειλιών είναι λιγότερο αναπτυγμένη σε σχέση με την αριστερή και ο αυχένας βρίσκεται σε ελαφρά κάμψη.
Εάν η διάγνωση του Fay είναι ορθή, ο εικονιζόμενος με τη μελαγχολική έκφραση θα πρέπει να υπέφερε από διαταραχές κινητικότητας και, πιθανώς, από επιληπτικές κρίσεις. Σύμφωνα με τους σύγχρονούς μας ιστορικούς της τέχνης, η κεφαλή της Φιλαδέλφειας είναι ένα ρεαλιστικό πορτραίτο του Μενάνδρου και φιλοτεχνήθηκε από ένα αρχέτυπο του 3ου αιώνα π.Χ., από το οποίο δημιουργήθηκαν τουλάχιστον 50 αρχαία αντίγραφα. Η ασυμμετρία του προσώπου απαντάται λίγο ή πολύ στα περισσότερα από αυτά.
Σε μια χάλκινη κεφαλή-μινιατούρα, που ανακαλύφθηκε στα 1973, η ασυμμετρία είναι εμφανής. Σε ψηφιδωτό που ανακαλύφθηκε στη Μυτιλήνη, μπορούμε να παρατηρήσουμε έναν συγκλίνοντα στραβισμό και μια ασυμμετρία του προσώπου. Η ασυμμετρία αυτή φαίνεται, επίσης, σε ένα μωσαϊκό από τη Δήλο του 2ου αιώνα π.Χ. Στις δύο τελευταίες αναπαραστάσεις, το υπανάπτυκτο τμήμα του προσώπου φαίνεται πως είναι το αριστερό. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι κατά την αντιγραφή των εικόνων και των ψηφιδωτών, συχνά οι καλλιτέχνες αντέστρεφαν τα χαρακτηριστικά. Σε παλιότερα κείμενα, οι πληροφορίες σχετικά με τη ζωή και τα σωματικά χαρακτηριστικά του Μενάνδρου είναι σπάνιες. Στο λεξικό της Σούδας αναφέρεται ότι είχε "στραβισμό στα μάτια, αλλά οξύτητα στη σκέψη". Θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε σαν προσπάθα αναπλήρωσης τις πολλές και παράτολμες ερωτικές του περιπέτειες. Σύμφωνα με τον θρύλο, έχασε τη ζωή του προσπαθώντας να κολυμπήσει στο λιμάνι του Πειραιά. Ωστόσο, πρέπει να είναι κανείς προσεκτικός όταν υιοθετεί ιατρικές ερμηνείες των σωματικών ασυμμετριών στα έργα τέχνης. Μετρώντας τις δύο πλευρές και τις σχέσεις τους σε πολυάριθμα αγάλματα και ανάγλυφα από τον 5ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ. που απεικονίζουν θεότητες, ανώνυμους πολεμιστές και εξιδανικευμένα πρόσωπα, ως επί το πλείστον μη ταυτοποιημένα, ο Lambert Schneider παρατήρησε ότι οι ασυμμετρίες του προσώπου και του κρανίου ξεπερνούν κατά πολύ τις φυσιολογικές ανατομικές παραλλαγές σε ένα ζωντανό πληθυσμό. Οι ασυμμετρίες αυτές δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις πιθανότερες θέσεις των θεατών και δεν αποτελούν τεχνάσματα προοπτικής. Οφείλονται μάλλον σε μια προσπάθεια των αρχαίων γλυπτών να αποδώσουν στον υπέρτατο βαθμό το συναισθηματικό φορτίο των μοντέλων τους.

Μένανδρος

6. Η πληγή του Φιλίππου
Η μικρή κεφαλή από ελεφαντόδοντο που παριστάνει τον Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο (382-336 π.Χ.) και βρέθηκε από τον Μανόλη Ανδρόνικο στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας, είναι ένα από τα πιο αισθησιακά πορτραίτα της αρχαιότητας, λόγω της τέλειας τεχνικής και του ρεαλισμού της (εικόνα 5). Ο Φίλιππος είναι γνωστό ότι τραυματίσθηκε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Μεθώνης (355-354 π.Χ.), από ένα βέλος που διαπέρασε τη δεξιά οφθαλμική κόγχη του. Έχασε το φως από το ένα του μάτι, αλλά η αποτελεσματική επέμβαση ενός χειρουργού αποκατέστησε την αισθητική του προσώπου του. Ο Πλίνιος επαινεί αυτό τον γιατρό, τον Κριτόβουλο, "που έβγαλε ένα βέλος από το μάτι του Φιλίππου και διατήρησε το χτυπημένο του μάτι χωρίς να παραμορφωθεί". Η παρυφή της οφθαλμικής κόγχης κράτησε χωρίς αμφιβολία τα ίχνη του τραύματος, μάλιστα σε νομίσματα μεταγενέστερα του τραυματισμού προτιμήθηκε το αριστερό προφίλ του βασιλιά. Είναι, λοιπόν, αξιοθαύμαστο που η μικρή κεφαλή της Βεργίνας εμφανίζει μια ουλή που διαπερνά το τόξο του δεξιού φρυδιού. Το δεξί μάτι διαφέρει σημαντικά από το αριστερό και ο δεξιός βολβός δεν μοιάζει λειτουργικός, αν και έχει διατηρηθεί.
Βρισκόμαστε μπροστά σε μια εκπληκτική συμφωνία μεταξύ των πηγών: παρά την αποτέφρωση του σώματος του βασιλιά, διατηρούνται μέσα στις στάχτες υπολείμματα του μετωπιαίου, του δεξιού ζυγωματικού και της δεξιάς άνω γνάθου. Εκεί, λοιπόν, φαίνονται οι τραυματικές βλάβες από τις ουλές τόσο στο άνω και πλάγιο της δεξιάς οφθαλμικής κόγχης, όσο και στην περιοχή της δεξιάς παρειάς. Φαίνεται ότι οι καλλιτέχνες μάλλον προσπάθησαν να ωραιοποιήσουν το παραμορφωμένο δεξιό ήμισυ του βασιλικού προσώπου.

Φίλιππος

7. Το ραιβόκρανο του Αλέξανδρου
Η κεφαλή του Φιλίππου Β' βρέθηκε στον μεγάλο βασιλικό τάφο της Βεργίνας δίπλα σε 4 άλλες μικρές κεφαλές (με ύψος ούτε καν 3 εκατοστά) και σε υπολείμματα από φιλοτεχνημένα ανθρώπινα μέλη που ανήκουν στην ίδια καλλιτεχνική σύνθεση. Επρόκειτο, μάλλον, για μια οικογενειακή σκηνή που κοσμούσε είτε μια ξύλινη κλίνη, είτε κάποιο άλλο βασιλικό έπιπλο. Η αναγνώριση του πορτραίτου του Αλέξανδρου (356-323 π.Χ.), λίγο πριν από την άνοδό του στην εξουσία, στα 336, έγινε δυνατή μετά από σύγκριση με έναν ανδριάντα που φέρει το όνομά του.
Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι "η φυσική όψη του Αλέξανδρου αποδόθηκε καλύτερα από τον Λύσιππο... πολλοί από τους φίλους και τους επιγόνους του προσπάθησαν να μιμηθούν αργότερα, ιδιαίτερα την ελαφρά κλίση της κεφαλής προς τα αριστερά και την υγρότητα των ματιών του, χαρακτηριστικά που διατήρησε πιστά ο καλλιτέχνης". Πράγματι, στο εύρημα της Βεργίνας παρατηρούμε αυτή την κλίση (εικόνα 6). Πάντως, δεν είναι η πρώτη φορά που παρατηρήθηκε αυτό το λοξό βλέμμα του Αλέξανδρου. Με αφορμή μια μαρμάρινη προτομή του Λούβρου, που βρέθηκε από τον Alessandro Azara στο Tivoli με την ελληνική επιγραφή "Αλέξανδρος, υιός Φιλίππου, Μακεδών", ο γάλλος γιατρός Amedee Dechambre δημοσίευσε, στα 1851, μερικές πολύ ενδιαφέρουσες σκέψεις για τον μεγάλο Έλληνα κατακτητή της Ασίας που "συνδύαζε την ομορφιά με τη δόξα".
"Μάθαμε από τον Πλούταρχο ότι ο Αλέξανδρος έκλινε λίγο το κεφάλι του προς τα αριστερά. Όμως, στην προτομή του Λούβρου το κεφάλι είναι κεκλιμένο προς τα δεξιά. Αυτή η κλίση φαίνεται ότι δεν είναι τυχαία, αλλά οφείλεται σε οργανικά αίτια". Οι ιστορικοί της τέχνης συμφωνούν όλοι για την κλίση αυτή, ως επί το πλείστον προς τα αριστερά. Άλλοι την αποδίδουν στον αυχένα και άλλοι στο κεφάλι. Ο Dechambre καταλήγει ότι "η χαριτωμένη κλίση της κεφαλής του Αλέξανδρου οφείλεται μάλλον σε ραιβόκρανο από έλξη του δεξιού στερνοκλειδομαστοειδούς μυός και το όμορφο πρόσωπο εμφανίζει μια ατροφική πλευρά, με κυρτωμένα μάτια και με επίπεδη παρειά".
Η προτομή του Λούβρου είναι, δυστυχώς, πολύ φθαρμένη. Έτσι, η ανακάλυψη της κεφαλής της Βεργίνας αποτελεί μεγάλη τύχη. Δύο έλληνες γιατροί, ο Ιωάννης Λασκαράτος και ο Αλέξανδρος Δαμανάκης, θέλησαν να εξετάσουν σε νέα βάση τα σχόλια του Dechambre. Σύμφωνα με αυτούς, το ραιβόκρανο του Αλέξανδρου μάλλον οφείλεται σε οφθαλμικά και όχι σε ορθοπαιδικά αίτια. Δεν οφείλεται, δηλαδή, σε μονόπλευρη, ατελή ανάπτυξη του στερνοκλειδομαστοειδούς ή σε μια οστική ανωμαλία. Η στρεβλή θέση της κεφαλής μπορεί να οφείλεται σε μια προσπάθεια αντιρρόπησης κάποιας οφθαλμικής πάθησης, ιδιαίτερα του στραβισμού, ή κάποιας παράλυσης των οφθαλμικών μυών. Η απουσία της ημιατροφίας του προσώπου στην κεφαλή της Βεργίνας, η διαμόρφωση και οι διαστάσεις των στερνοκλειδομαστοειδών μυών και ο προσανατολισμός των ματιών υποδηλώνουν μάλλον μια περίπτωση στραβισμού, λόγω ενδεχομένως της παράλυσης του κατώτερου πλαγίου μυός του αριστερού ματιού (σύνδρομο Brown). Η βλάβη αυτή είναι συνήθως συγγενής, αλλά μπορεί να προκληθεί και από τραυματισμό. Κατά τη διάρκεια μίας μάχης "μια πέτρα κτύπησε τον Αλέξανδρο στον αυχένα τόσο δυνατά, που μια ομίχλη σκέπασε τα μάτια του και σκοτείνιασε το βλέμμα του για πολύ". Όμως, αυτό έγινε στα 327, δηλαδή μετά τη δημιουργία της κεφαλής που βρέθηκε στον τάφο του Φιλίππου.
Τέλος, η ετεροχρωμία των ματιών του Αλέξανδρου, που αναφέρθηκε μόνο από βυζαντινούς συγγραφείς, ιδιαίτερα από τον ψευδο-Καλλισθένη, ίσως οφείλεται σε λανθασμένη ερμηνεία του κειμένου του Πλουτάρχου, ο οποίος μάλλον αναφερόταν σε διαφορά μεταξύ των οφθαλμικών βολβών και όχι στο χρώμα των ιρίδων του ένδοξου Μακεδόνα.

Αλέξανδρος

8. Επίλογος
Η σμίλη του καλλιτέχνη διέσωσε σε πολλές περιπτώσεις τα φυσικά χαρακτηριστικά και ορισμένες παθολογικές ενδείξεις στα πρόσωπα των αρχαίων επιφανών ανδρών.
Η Μυθοποιητική διάθεση δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να αποκρύψει οριστικά τις "ατέλειες" των διασημοτήτων. Έτσι έμεινε μια χαραμάδα για την ιστορική έρευνα ώστε να ανασυστήσει όσο γίνεται πιστότερα τις ιατρικές λεπτομέριες του παρελθόντος.

ΗΟΜΕPAGE